Электронлă вулавăш

«Манăн Хĕлип халĕ хытă çывăрать ĕнтĕ, — шухăшласа пырать Михаля. — Вăл тутлă çывăрнă чухне икĕ аллипе хĕреслет те çăмха пек выртать. Ашшĕне курсан, мĕн калĕ-ши? Госпитальте чухнех ун валли кулач татăкки хатĕрлесе хунăччĕ. Çак кучченеçĕм хытса кайсан та ачама савăнтарĕ. Арăм валли пĕр тутăр та илеймерĕм. Хам пуç сывă юлни те — телей!»

«Михаля килнĕ тесе ял шавлĕ ĕнтĕ, — хăй тĕллĕн калаçса пырать вăл. — Варлам пуяна унăн анкартинчех персе вĕлерчĕ, çапах та хăй çуралнă ялнех таврăнчĕ, хăраса тăмарĕ, — тесе калаçĕç. Варлама тĕрĕс кăнтса пăрахрăм эпĕ, — Йĕлмекассине савăнтартăм...»

Михалян чĕри кăрт-карт тапса илчĕ, вăл пăч-тĕттĕмре хăй Йĕлмекассине пырса çитрĕ. Шăп ларать ял, масар пек шăп. Уй хапхинчен кĕнĕ чухне Михаля чунĕ темшĕн сӳ-ӳ! турĕ, чĕрене сасартăк сивĕ пăчăртаса илчĕ. Михаля тĕксĕм ял урамĕпе чупнă пек пычĕ, хăйсен тĕлне çитрĕ. Тул çутăлас умĕн тĕттĕмленнĕ сывлăшра вăл хăйсен хапхине курмарĕ. «Арăм вутлăх çунтарса пĕтернĕ пуль», — тесе шухăшларĕ те кил картине кĕчĕ. Татах пӳрчĕ курăнмасть. Çĕр хуралма пуçланă, çавăнпа пӳрте уйăрса илме çук пуль тесе, вăл пĕшкĕнчĕ. Пӳрт вырăнче пушă хура пĕлĕт çеç курăнчĕ, пĕлĕтре пĕр-пĕччен пĕр çутă çăлтăр йăлтăртатать.

Михаля пĕр утăм турĕ, тем çине такăнчĕ: «Мĕскер купаласа хунă кунта?» — мăкăртатса илчĕ вăл хăй тĕллĕн, тытса пăхас тесе тепĕр хут пĕшкĕнчĕ. Ун алли айне кăмрăкланнă пĕрене лекрĕ. Аллине куç патне илсе пычĕ — ал тупанĕ хуп-хура.

«Апла иккен...» Çунса кăмрăкланнă пӳрт пĕренисем умĕнче карланкăра капланса ларнă сывлăша çавăрса яраймасăр тахçанччен пăхса тăчĕ вăрçăран килнĕ салтак.

Тĕттĕм пĕлĕт хушшинче пĕр çăлтăр тăлăххăн нумайччен йăлтăртатса тăчĕ, тул çутăлас умĕн кăвакарма пуçланă тӳпере çăлтăрсем пинĕ-пинĕпе палăрса тухрĕç. Тул çутăлса килет.

 

8

Ӳркенмен çыннăн урине канăç çук. Иркка пĕрре «Нарспи» вуласа пачĕ те, ăна хурал пӳртне каçсерен, вăл шкултан таврăнса качакине картана хупсанах, сăхман аркинчен те, çаннинчен те сĕтĕрсе хурал пӳртне илсе каяççĕ. Вăл Силпири Михетерпе Хушăлкари Тăхтаман пуянсем çинчен темиçе хут та вуларĕ. Ăна ывăннипе тутлă ыйхă килнĕ чух хурал пӳртĕнчех сак çинче ик-виçĕ каç та çывăрма тӳрĕ килчĕ. Халĕ хурал пӳртĕнче каçсерен йӳçĕ чĕлĕмсемпе пӳрне пек пысăк пĕтĕрнĕ чикарккăсен тĕтĕмĕ мăкăрланмасть, юрлани те, ташлани те илтĕнсе тăрать. Хĕрсем кăна мар, хĕрарăмсем те улаха пуçтарăнаççĕ.

Ĕлĕкрех хĕрупраçсем улах ларма пĕр-пĕр тăлăх пӳрт тупатчĕç, ун пек тăватă кĕтеслĕ телей тупăнмасан, шапаллă мунчана та тиркеместчĕç, ашшĕ-амăшĕнчен вăрттăн саклатчин туса сыпкăмшар краççын илсе пыратчĕç. Паççипе унăн хăюллă тантăшĕсем килтисем сисесрен çуршар çăвар краççын сыпса улаха кайни те пулнă, çул çинче хаклă япалана пĕрĕхсе кăларман.

Халĕ ĕнтĕ краççынпа çăварĕсене шăршлантармаççĕ, автансем виçĕ хут шăри-шари авăтичченех ял Совет краççынне çунтарса лараççĕ.

Паян хурал пӳртне уяв çитнĕ пек туйăнать. Мачча аял пĕлĕт пек, ун çумне пысăк лампа çакнă. Алăк патĕнчи сак çинче Тихха арăмĕ кил хуçи пекех ларать, аллине шĕшлĕ тытнă та эхлетсех пушăт шăйăрать. Хĕрарăм çăпата туни, калăр-ха эсир, инкек-и, савăнăç-и? Пурнăç пурне те пĕр тикĕс килмест: пĕрне хăйма çитерет, теприне мăян çăкри те тыттармасть. Тихха арăмĕ мĕн пĕчĕкрен мар, качча кайсан, шĕшлĕпе калăп ăсталăхне вĕреннĕ, тарçăра çӳрекен упăшкине хăй çăпата туса сыртарнă. Карпи инке пĕр-пĕччен, мĕнле сехмет вара ăна çап-çутă улахра пушăт шăйăрттарать?

— Хĕр-Ваçка ачисем тăваттăшĕ те сухал кăларнă çĕтĕк çăпатасемпе сивĕ сĕлтĕшлĕ юр çинче çӳреççĕ, — каласа парать вăл улахри халăха. — Хĕр-Ваçкан хăйĕн ерçӳ çук. Тăлăх ачасене вĕр-çĕнĕ çăпата сыртарас!

Тихха арăмĕ хăй калаçать, шăйăрнă пушăчĕсене сак çине йĕркипе хурса пырать.

— Хĕр-Ваçка ачисене пăхса пурăннăшăн, Чинук йăмăкăм, сана пысăк тав, — тет вăл.

— Вĕсем мана хăйсем те пулăшаççĕ, — тет тĕпелте Чинук, — вĕсем валли Вирукпа иксĕмĕр те чăлхасем çыхатпăр-ха.

Чăнах та, Вирук амăшĕпе юнашар ларать, пысăк телей кĕпи çыхнă пекех тăрăшса аллисенче йĕпписене вылятать. Хăй илемне кăтартма хăранă пек, вăл пуç çĕклемест, икĕ тачка çивĕт тунине кăкăрĕ умне янă.

Турахупсенчен кăчăрт-кăчăрт сӳс туртни илтĕнсех тăрать, тулса çитнĕ йĕкесем те, тулманнисем те урай тăрăх кăлтăртатса чупса çӳреççĕ. Сӳс арласа çип пĕтĕрнĕ чухне çăвар типсе çитет, çăвара йĕпетес тесен, калаçни те, хушăран юрлани те кирлĕ. Нумайăш ĕнтĕ хăйсен юррисемпе такмакĕсене шăрантарса пачĕç, шăппăн ларнисем шутĕнче юрă ăсти Варкки тăрса юлчĕ. Вăл халăх хушшинче çăвартан çăвара çӳресе якалса çитнĕ юрăсене юрламасть, кив юрăсене хăй пĕлнĕ пек çĕнетет, хăй те шухăшласа кăларать. Вăл нумаях пулмасть Çĕрпӳ енчи Кĕрентекасси ялĕнче хăйĕн тăванĕсем патĕнче икĕ эрне лармара пулнă, улахсенче çӳренĕ, унти юрăсене астуса Йĕлмекассине илсе килнĕ. Хĕрсемпе инкесем ăна темиçе хут та юрласа пама йăлăннă пекех ыйтрĕç, Варкки юрăсене чипер аса илес тесе, пăшăлтатса, тутисене мăкăль-мăкăль сиктеркелесе ларчĕ.

— Ара, Варкки, турă пек ан пул ĕнтĕ, ан йăлăнтар, — терĕ унпа юнашарах ларакан Паççи, ун йĕкине ярса тытрĕ. — Юрламасан, сана кĕнчеле арлама памастăп.

— Юрă çăкăр мар, — терĕ Варкки, — сире кĕлĕмçĕ вырăнне хумăп, йăлăнтармăп. Эпĕ Шетима шывĕ хĕрринче Кĕрентекассинче Чĕкеç ятлă хĕр юрланине илтрĕм. Унăн ашшĕ вăрçăра вилнĕ, амăшĕ хуйхă-суйхăпа чирлесе çĕре кĕнĕ, хĕр тăр-тăлăха тăрса юлнă. Чĕкеç юрланă чух хытă чĕреллĕ çынсен те куçран куççуль сăрхăнса тухать, чун тӳссе тăраймасть. Кĕрентекассинче унăн юррине пур çын та пĕлет, «Якур Чĕкеçĕ юрри» теççĕ.

Варкки сывлăш пуçтарса вăрăммăн сывларĕ те юрласа ячĕ:

 

Çеçен хирĕн варринче

Хура вăрман курăнать.

Хура вăрман тăрринче

Хура пĕлĕт явăнать.

Хура вăрман варринче

Çап-çут кӳлĕ выртать.

Хура вăрман — манăн кил,

Çап-çут кӳлĕ — ман куççуль.

Тăванăмсем-тăвансем,

Пырса курăр ман пата,

Хăна пулăр виçĕ кун

Сĕм-сĕм хура вăрманта.

Сире пыма хурлăхпа

Сарса тухнă хура çул.

Сире ĕçме виçĕ кун

Çитĕ манăн тăр куççуль.

 

— Юрру ытла хурлăхлă, — терĕ Чинук. — Эпир, ватăрах çынсем, хуйхă пирки- калаçатпăр, эсир те, çамрăксем, ваттисем хыççăн пыратăр.

— Хаваслă юрăсем çуркунне, çĕмĕрт çеçке çурсан, янăрĕç, — Паççи хăй тин тытнă йĕрĕлчеллĕ çĕнĕ йĕкине аллипе çупса кустарса ячĕ.

— Манăн, — терĕ Чинук, — çĕмĕрт çеçке çуриччен кĕтесех килмест. Халех юрлас килет.

— Юрла-ха эппин, — Паççи Чинук çине кулса пăхса илчĕ.

— Сассăм пулмасан та, юрлас кăмăлăм пур, — Чинук çамрăк хĕр пек юрласа ячĕ:

 

Хура тул чечекĕ пек

Шурă-шурă кĕпепе

Кайрăм эпĕ улăхса

Картлашкаллă ту çине.

Манăн пуçăм тăрринче

Ăмăрткайăк явăнать;

Йĕри-тавра аякра

Кăвакарса хир выртать.

Вăштăр-вăштăр çил вĕрет,

Тырă уйĕ хумханать.

Тусан вĕçет, çар килет,

Хĕрлĕ ялав варкăшать.

Малта пырать ман савни

Улма чăпар лашапа.

Хĕрлĕ ялав — ун çинче,

Çутă хĕçĕ — çумĕнче.

 

Чинук хăй юррине те юрласа пĕтерчĕ, те пĕтереймерĕ, алăк яри уçăлса кайрĕ те, Люшша хăйпе пĕрле сивĕ сывлăш илсе кĕчĕ, лампа чĕлхи пĕр вăрăмланса, пĕр кĕскелсе мăчлатрĕ.

— Кĕтетĕр-и, кĕтместĕр-и? — Люшша пурин çине те кулса мар, кăррăн пăхса илчĕ, куçĕсем сăмсине çыхнă шурă тутăр урлă сикес пекех хаяррăн ялкăшаççĕ. Ăна никам та чĕнекен пулмарĕ. Вăл темрен — те кушак, те арлан тирĕнчен çĕлетнĕ çухаллă хура пальто тăхăннă, хулпуççи урлă кивелсе пĕтнĕ хуткупăс çакнă. Люшша мĕнле çын иккенне пĕлсе çитме йывăр — те ӳсĕр вăл, те урă. Халĕ те вăл, яланхи пекех, тайкаланса утать, ӳсĕркелет, пирусне çăвар кĕтессине хыпнă, кашкăр тирĕнчен çĕлетнĕ çăмламас çĕлĕкне хăяккăн лартнă.

— Апла эсир, хурал пӳрт майрисем, манпа калаçасшăн мар, хăвăра пĕлĕт çинчи турă хĕрĕсем пек, ангелсем пекех тыткалатăр, — терĕ вăл, хуткупăс пĕрмисене турткаласа илчĕ те ватă кăвакал аçи пекех нартлаттарчĕ, пирусне аллине илчĕ, çӳлелле вăркăтрĕ. Пирус тĕпĕ мачча çумне çыпçăнса тăчĕ, Люшша хăй урайне лач! сурчĕ те хуткупăсне пĕр кĕвве кĕртмесĕр кăшкăртса ячĕ:

 

Город большой,

Хулиганов много.

Русска барышня идет, —

Дай ему дорога!

 

— Эсир пиçсе çитмен тинкĕле çисе килтĕр-и, чĕлхĕр çăвар маччине çыпăçнă-и? Эпĕ сире калаçма çеç мар, çухăртма та пĕлĕп.

— Эсĕ, пуян ăçтиçукĕ, ĕлĕкхи саккунпа пире мăшкăлласшăн-и? — Паççи сиксе тăчĕ. — Пирĕн кунта сана ăс вĕрентме турчăка пур. Пар-ха, Карпи инке!

— Кăмака хыçĕнче, — терĕ Тихха арăмĕ, вăл чăнах та кăмака хыçне кĕрсе кайрĕ те турчăка илсе тухрĕ: — Ме, Паççи! — терĕ.

Люшша ку самант урса кайрĕ, Тихха арăмĕн аллинчен турчăкана туртса илме тăчĕ, анчах Паççи пĕрре сиксех пычĕ те турчăкана чăмăртаса тытрĕ.

— Эсĕ пирĕн çăкăра çисе пурăннине мантăн-н? — терĕ хаяррăн Люшша Тихха арăмне. — Эсĕ, çĕтĕк-çатăк лăстанкă, Карпи пултăн-и, сан валли ят та тупăнчĕ-и? Ха-ха! — кулса ячĕ Люшша.

— Çурăмун шăммисене суйлăпăр куншăн! — Паççи турчăкапа хăмсарчĕ.

Пурте ахăрса кулса ярсан, Люшша кӳрентерес шутпа чакса-чакса пычĕ, хуткупăсне йăтса илчĕ, ăна хулпуççинчен çаклатса кĕвĕлеме хăтланса турткаларĕ те çăварне чалăштарса такмакларĕ:

 

Тиххан кив сăмаварне

Кушак выртса лапчăтнă.

Йĕлмекассийĕн хĕрĕсене

Ют каччăсем лапчăтнă.

 

— Йĕрĕнчĕк этемĕн мăшкăлне тӳссе тăратпăр-и? — сиксе тăчĕ Варкки. — Пĕççи-каççинчен тытар та урама кăларса вăркăтар! Çапла-и, этсемĕрри?

— Çапла! — кăшкăрчĕç çирĕм-çирĕм пилĕк хĕрарăм.

Хĕрсемпе хĕрарăмсем пĕр харăсах сиксе тăчĕç, такам Люшшана уринчен тапса урайне ӳкерчĕ. Вĕсем ăна урисенчен те, аллисенчен те ярса тытрĕç:

— Шăрши те ан пултăр кунта!

— Çĕтĕк йĕмсем! — урайĕнче тапаланса çухăрчĕ Люшша.

— Е-е, эсĕ çаплах чарăнмастăн-и?

— Урама сулласа ывăтса кăларас ăна!

Пуçланчĕ тĕркĕшӳ-çухрашу. Люшшана ури-аллинчен тытса сĕтĕреççĕ, кулаççĕ; Люшша тапаланать, усал сăмахсем каласа тулашать. Ку тĕркĕшӳ-çухрашу урам урлă та илтĕнсе тăрать.

Çав вăхăтра тул çутăличчен хурал пӳртĕнче çĕр каçас тесе, хурал пӳрт кантăкĕ патнелле ерипен Михаля утса пыратчĕ. Çухрашнине илтрĕ те тăпах чарăнчĕ. Хурал пӳртĕнче çын нумай иккен... Кăмăл хуçăлнă вăхăтра Михалян никампа та тĕл пулса сăмах хушас килмерĕ, вăл çаврăнчĕ те пуçне усса каллех хăйĕн çунса кайнă пӳрт вырăнĕ патнелле ерипен утрĕ. Ун ури айĕнче макăрнă пек юр кăчăртатса пычĕ.

 

9

Çӳхе пĕлĕтсем кăвакарма пуçларĕç, çăлтăрсем пĕрин хыççăн тепри ирхи çутăпа сӳнсе ларчĕç. Хăйĕн пӳрчĕ пулнă вырăнта пуçне усса тăрать аманнă салтак, тутине шăт тытнă. Аран-аран пĕр утăм турĕ, вара утса кайрĕ. Йывăр шухăш пуснипе тайкаланса утас мар тесе, вăл хăйне çирĕп тытса урам варрипе каякан çул çине тухрĕ. Чăтма çук йывăрлăха хăй çинчен çуса тасатасси килчĕ, питне çусанах иртсе каяс пек туйăнчĕ.

Михаля кĕрпеклĕ юр пĕр ывăç чăмăртаса илчĕ, питне ыраттарсах лутăркарĕ, шăрт пек сухалпа витĕннĕ пит-çăмартисене шинель аркипе шăлчĕ. Шăлма кирлех те марччĕ, мĕншĕн тесен ӳт-тирĕ сивĕ юр тивнипе те, чĕрене йывăр шухăш çунтарнипе те хĕрсе кайнă, хăех типетчĕ. Халь ĕнтĕ вăл хурал пӳртне кĕме шутларĕ. Ăна курсан, Тихха арăмĕ алăк патĕнчи сак çинчен сиксех анчĕ, Михаляна алă пачĕ.

— Аллу вутпуççи пек çунса тăрать. Чирлемерĕн-и?

— Чирлĕ пекех мар та. Аван-и, сывă-и?

— Ан кала та ĕнтĕ, — ахлатса илчĕ Тихха арăмĕ. — Ху вăрçăра терт курса çӳренĕ чух хура ăшчиклĕ тăшмансем тупăнчĕç. Ялти усал çынсем хĕтĕртнине пула ĕнтĕ, ахальтен мар хура пăлхав çыннисем Энтри Пасар ялĕнчен килсе тухрĕç те тӳрех сан пӳрте пырса тапăнчĕç, сан чипер арăмна, пӳртне те çунтарса ячĕç. Çĕр çăттăр вĕсене! — Тихха арăмĕ нăшлатса макăрса ячĕ.

— Мĕн тесе çунтарчĕç? — Михаля ура çинче аран тăчĕ, пĕтĕм ӳт-тирĕ пин йĕп пырса тăрăннă пек çунчĕ, куçĕсем хуралса кайрĕç.

— Камун çыннин арăмĕ тесе, пӳрте хупсах çунтарса янă, — терĕ Тихха арăмĕ. — Ют ял çыннисем эсĕ камун иккенне ăçтан пĕлччĕр, хамăр ялтисем кăтартнă ĕнтĕ.Ула курак ула курака сăхмасть, çын çынна çиет, шăлĕпе çыртсах çиет. Ялта темле сăмах та хăлхаран хăлхана çӳрет, хăй куçĕпе курни те чăннипе калама хăрать.

Тихха арăмĕ пĕр самант хăй тĕллĕн пекех калаçма тытăнчĕ:

— Çĕнĕ пуян Çеркки те, çĕнĕ пуян Антун та пур! — тесе мăкăртатнă вăхăтра: — Эх, чĕлхем чараксăр-çке, — терĕ те шăпланчĕ.

— Çерккипе Антун яла хĕстереççĕ-им? — Михаля тĕпчесшĕн пулчĕ, Тихха арăмĕ умне пырса тăчĕ: — Эсĕ, инке, лар-ха, ялти хыпарсане каласа пар.

— Эх, ачам, эсĕ мана, анкă-минкĕ карчăка, ан итле-ха. Ăсăм манăн катăк, чĕлхем те пăру хӳри пек çăтăл-çăтăл. Пĕлнĕ-пĕлмен чĕлхепе пакăлтатрăм.

— Ман каяс-ха, эппин, — терĕ Михаля, сак çинчен хутаçне илчĕ.

— Эсĕ, ачам, ан кай-ха, — Тихха арăмĕ, хăй айăпа кĕнĕ пекех, хыпăнса ӳкрĕ. — Акă халех пӳрте çынсем килсе тулĕç, сана темле хыпар та пĕлтерĕç. Сан Хĕлипу кунта мар, Чишма ялăнче Крахьян йăмăку патĕнче. Хам кайса курман, çынсем ачу питĕ лайăх пурăнать теççĕ.

Хĕр-Ваçкапа Уçка пĕр вăхăтрах, пĕр-пĕринпе хытă калаçса пырса кĕчĕç те Михаля умĕнче шалт тĕлĕнсе тăчĕç.

— Эх, Михаля, — терĕ Хĕр-Ваçка, йывăç ури çинче сиккелесе илчĕ, юлташне пăчăртаса ыталарĕ. — Тĕнчере турă чăнах та пулнă пулсан, эпĕ ăна сана кĕтнĕ пек кĕтмĕттĕм.

— Турăран та пысăка тухрăм-и эпĕ? — Михаля типсе кайнă тутисемпе кулнă пек турĕ, анчах ун куçĕсем Ваçка çине халех йĕрсе ярас пек çунса тинкеррĕн пăхрĕç.

— Эпир иксĕмĕр курнă инкексене турă тӳсеймĕччĕ, эпир, ахаль мĕскĕн чăвашсем, тӳсрĕмĕр, хуçăлсах ӳкмерĕмĕр, — Хĕр-Ваçка каллех ăна ыталама тытăнчĕ те каялла чакрĕ. — Аманнă аллуна ыраттартăм пулас.

— Алă ыратĕ те самайланĕ, — Михаля аллине кăкăрĕ çумне тытрĕ, — Кунти çунса ан кайтăрччĕ.

— Çапла çав, Михаля тусăм, чĕрене кĕрсе юлнă сурана кăларса ывăтма çук. Эпир иксĕмĕр те урçана тăрса юлтăмăр.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн