Виталий Станьял вӗрентӳре тӗрӗслесе пӑхма сӗннӗ терминсем

(калу сӗренӗн тӗсӗ)

Паллӑ тата ҫав тери пултаруллӑ чӑваш халӑх ӑсчахӗ, аслӑ шкул вӗрентӗвӗн тава тивӗҫлӗ ӗҫлевҫи Виталий Петрович Станьял вӗрентӳре тӗрӗслесе пӑхма сӗннӗ терминсемпе усӑ курса калӑпланӑ пӗчӗк текст (нумай ҫырмасан та юрать, вӑл пирӗн тӑван чӗлхене мӗн патне илсе пыма пултарни ҫакӑнтан пӗтӗмпех лайӑх курӑнать):

«Хаклӑ ачасем, паян пирӗн тепрем урокӗ. Манран ӗрескет пултӑр сире. Шаралӑхран питӗ састайлӑ саслӑк ярса панӑ. Сӗрелӗ чӗркеленчӗк евӗрлӗ: «Мӗкел ҫырнӑ чухне кӑстӑркӑчпа тата сӳретпе мӗнле усӑ курмалла?». Пӳлмекре шӑпланӑр-ха, сӗрелӗн кӑканне ӑнланас тесен, малтан ятармӑксемпе паллашӑпӑр. Сапат селкемне кайран пӑхса тухӑпӑр. Вӑл паян пирӗн сӑрав евӗрлӗ пулать. Малашне вӗрентӳ ӗскерне ҫирӗп пӑхӑнса пымалла…».

Тӑван Чӗлхемӗре ик енчен хӗсеҫҫӗ. Вӑл пӗртте халӗ шутсӑр нумай пустуй калаҫтаракан орфографипе ҫыхӑнман. Пӗри - ҫӳлерех кӑтартнӑ пек пулса пыни, теприне вара кашни утӑмрах тӗрлӗ халӑх илтмеллех ятарласа тунӑ пек туйӑнать («Вулать и юрлать. Чувашский язык в четыре раза сложнее японского» - http:ӖӖwww.chv.aif.ruӖeduӖprogressӖ1105081). Чӑвашлӑх ҫулӗпе хастарлӑн утасси пӗтӗмпех хамӑртан – чӑвашсенчен – килет-ҫке. Хамӑрла калашле, «пире вӗҫне ҫитиччен пӗлес теменнисен тӗслӗхӗпе усӑ курни хуҫса (е пӗтерсе) пырать».

1. Чӑвашла-вырӑсла сӑмахсар

Астӑвӑм – память

Ӑмӑрту – конкурс, состязание, соревнование

Ӑн, ӑнкару – сознание

Ӑнлав – понятие

Ӑслав – суждение, рассуждение

Ӑслай – прием: ӗҫ ӑслайӗ – рабочий прием

Ӑслӑх – наука

Ӑспурлӑх – культура

Ӑсхакӑллӑх – умственные способности, ӑсхапӑллӑх – духовность, ӑшпиллӗх – душевность

Вӑйлату – градация (шухӑш-туйӑма майӗпен пысӑклатса е пӗчӗклетсе кӑтартакан илемлӗх мелӗ)

Вулавӑш – библиотека, вулав залӗ

Вулакан – читатель; вулавҫӑ – чтец

Вулантӑк – хрестоматия

Ӗлкӗ (калану сӗренӗн тӗсӗ) – набросок (вид повествовательного жанра)

Ӗрет-несӗп – нравственность

Ӗрескет – предписание, разрешение

Ӗртӗ – сюжет

Ӗскер – предмет, учебный предмет – вӗрентӳ ӗскерӗ

Ӗссӗм – фантазия, фантастика

Илемӗш – художество (илем – красота), илемӗш тӗнчи – художественный мир; илемӗш мелӗ, ӑслайӗ – художественный способ, прием

Илемлӗх – эстетика: илемлӗх сӗмӗ – эстетический вкус, илемлӗх туйӑмӗ –эстетическое чувство

Илемҫӗ – декоратор, реставратор

Йӗрлӗк – изложение

Йӳтӗм – повод

Каларӑш – поговорка

Калу – повествование, калав – рассказ, калавҫӑ – рассказчик

Калуҫӑ– повествователь

Камит –комедия

Карт – стопа, сӑвӑ карчӗ – стихотворная стопа

Кӑвӑсти – композитор

Кӑларӑм – передача, издание: хумсас кӑларӑмӗ – радиопередача; кӗнеке кӑларӑмӗ – книжное издание

Кӑмӑл-туйӑм – настроение

Кӑкан – фабула, основа, основание

Кӑстӑрчӑк – компакт-диск

Кӗвелӗк – интонация

Кӗвӗ – мелодия, мотив

Кӗнтел – билет

Кулӑш – юмор

Кунчӑк, кун кӗнеки – дневник

Кӳнтелен – свидетель, очевидец

Макӑш, макӑшлӑх – гротеск

Мӑнлату – гипербола

Менчӗ – задача

Мерекке – ирония, мерекке кулӑш – иронический смех

Месек – анекдот

Мӗкел – статья

Мухтар – староста, ҫаврӑш мухтарӗ – классный староста

Нӗртӗк – минорный, сентиментальный

Нӗсеп, ӗрет-нӗсеп – нравственность

Палӑртуллӑ вулав – выразительное чтение

Пакӑс, хайлав пакӑсӗ – герой, литературный герой, персонаж

Пӑрӑнми – обязательно

Питлев – сатира

Пулӑм – событие; пулӑм-тӑрӑм – состояние, положение.

Пусӑм ударение, акцент

Пӳлӗм – класс, классная комната

Пӳлмек – кабинет

Пуплев – предложение, речь; пуплешӳ – монолог, ӑшри пуплешӳ –внутренний монолог, калаҫу – диалог, беседа

Рет (ӗрет), литература речӗ – род, литературный род

Сапат – урок

Сапӑрлӑх – воспитание

Саслӑк – диктант

Састуйлӑ, састайлӑ – серьезный

Сӑвӑ – стих, стихотворение; шурӑ сӑвӑ – белый стих, ирӗклӗ сӑвӑ –свободный стих, верлибр

Сӑмахкаҫмӑш – кроссворд, чайнворд

Сӑмахлӑх – словесность

Сӑмахсар – словарь

Сӑнар – образ

Сӑнлав – изображение

Сӑрав – обзор, обозрение

Севеп – повод, сӑлтав – причина

Севрӗм – характер, севрӗмле – дать характеристику

Селкем – материал: апат селкемӗ – материал урока

Синкер – трагедия

Силе – дефис

Сӗрел, сӗрелтӗ – тема: сапат сӗрелӗ – тема урока

Сӗрен – вид, жанр; хайлав сӗренӗпе тӗсӗ – жанр и вид произведения

Сӳрет – портрет; Нарспин шалти сӳречӗ – внутренний портрет Нарспи

Ҫавра – строфа; сӑвӑ ҫаврисем – стихотворные строфы: иккӗрен (икйӗркелӗх) – дистих, двустишие, виҫҫӗрен (виҫйӗркелӗх) – тристих, виҫҫӗлет – триолет, тӑваттӑран – катрен, пиллӗкрен – пентима, улттӑран – секстина, ҫиччӗрен – септима, саккӑртан – октава, тӑххӑртан – нона, вуннӑрпан е теҫетке – децима, Нарспи ҫаври – ҫирӗм йӗркелӗх тата ыт.

Ҫаврӑш – кружок

Ҫемӗ – ритм: ҫемми – ритм стиха, ҫырав ҫемми – стиль описания, ҫыравҫӑ ҫемми – стиль писателя

Ҫутлӑх – просветительство, ҫутлӑхҫӑ – просветитель, ҫутӗҫ – просвещение

Ҫыра, ҫыраткӑ – перо

Ҫырав – описание; ҫыракан – сочинитель, ҫыравҫӑ – писатель

Тавӑк – конфликт, тавлашу – спор

Тайташ – пропорция

Талккӑш – пространство: уҫлӑх талккӑшӗ – космическое пространство

Типтер – тетрадь

Тишкерӳ – анализ

Тепрем – рефрен

Тӗвӗ – узел, завязка: сӗрелтӗ тӗвви – завязка сюжета

Тӗшмӗртӳ – догодка, интуиция

Тӗмсӗллӗх – подсознание; ӑс-тӑн – ум, ӑс – мудрость, тӑн, тӑнлани – мысль, мышление

Тӗрӗслев – проверка

Тӗрленчӗк – зарисовка

Тӗшши – содержание; хайлав тӗшши – содержание произведения

Туйӑм-ҫуйӑм – эмоция: туйӑм – чувства, ҫуйӑм – лирические чувства, ҫуйлану – лирика

Тупала – критика, тупалаҫӑ – критик

Тупӑшмак – скороговорка

Туптармӑш – загадка

Тынӑ – свидетель, тынӑк – свидетельство

Тытӑм – композиция, структура: калав тытӑмӗ – композиция рассказа

Уҫлӑх – космос, уҫлӑхҫӑ – космонавт, тӗнче уҫлӑхӗ – вселенная

Ӳкерҫӗ, ӳкерӳҫӗ – художник

ӳнер – искусство, ӳнерҫӗ – деятель искусства: искусствовед, живописец, композитор и др.

Пӑштар – проблема

Пӗчӗклетӳ – литота

Пухмач – копилка

Пухчӑ – папка, накопитель, сборник

Пысӑклату (макӑш) – гипербола (гротеск)

Хавха – пафос

Хайла – быль-небылица, хайлав – произведение

Хайлӑк сочинение; килти хайлӑк домашнее сочинение

Хаймак – миф, хаймаклӑх – мифология

Хайҫӑ – сказитель, халап-юмахҫӑ, халапҫӑ

Хапа – форма

Харкам – индивидуум, личность

Харкамҫӑ – частник, индивидуалист

Хачмак – легенда

Хӑма – доска; Хисеп хӑми – Доска почета

Хӑтав – конфликт

Хӗтӗр – дисциплина; вӗренӳ хатӗрӗ – учебная дисциплина

Хирӗҫлӗх – антитеза, противоречие

Хирӗҫтӑру – противостояние

Хирӗҫчӗк – реплика

Хирӗҫлев – возражение, обжалование, аппеляция

Хураткӑч, тасаткӑч – ластик, резинка

Хураш – чернила

Хутлам – повтор

Хыпар – информация

Хыпарҫӑ – информатор, корреспондент; хамӑр хыпарҫӑ – собственный корреспондент

Чӗркеленчӗк – этюд

Чунхавал – психика, психология

Шайлав – отчет

Шаймӑк – приключение; таймӑк-шаймӑк – детектив

Шаралӑх – министерство

Шухӑшлав – мышление, шухӑшлавҫӑ – мыслитель

Ытарлӑх – аллегория

Этеп – мораль, Чун хавалӗпе этеплӗх ҫулталӑкӗ

Этемхӗл – гуманитарный: этемхӗл ӑслӑлӑхӗсем – гуманитарные науки; ҫынлӑх – гуманность

Ярӑм – цикл: сӑвӑ ярӑмӗ – цикл стихов

Ятармӑк, ятарлӑ сӑмах – термин, специальное слово

2. Вырӑсла-чӑвашла сӑмахсар

Анализ – тишкерӳ

Анекдот – шӳткӗч, месек

Библиография – шутҫырав

Билет – кӗнтел

Водевиль – ҫӑмӑл камит

Воспитание – сапӑрлу, сапӑрлӑх

Диалог – калаҫу

Диск, компакт-диск – кӑстӑрчӑк

Дискета – кӑ(л)тӑрмач

Диктант – саслӑк

Дисциплина – хӗтӗр

Документ – чӑнлав

Драма – выляну

Жанр, вид – сӗрен

Идея – тӗп шухӑш

Инсценировка – вылянтӑ, инсценировать – вылянтӑлас

Интонация – кӗвелӗк

Кабинет – пӳлмек

Критика – тупала, критик – тупалаҫӑ

Комеди – камит

Конфликт – тавӑк, хӑтав

Кружок – ҫаврӑш

Легенда – хачмак

Литературоведение – литература пӗлӗвӗ

Материал – селкем

Миф – хаймӑк

Монолог – пуплешӳ

Мораль – этеп

Набросок – ӗлкӗ

Небылица – тимӗш, имӗш-тимӗш

Награда – сӑвап, парне

Накопитель – пухчӑ

Нравственность – ӗрет-несӗп

Обзор – сӑрав

Обязательно – пӑрӑнми

Описание – ҫырав, ҫыравлани

Отчет – шайлав

Пафос – хавха

Персонаж – пакӑс

Повествование – калу

Повесть – халай

Повод – йӳтӗм

Повтор – тепрем

Портрет – сӳрет

Притча – месел

Причина – севеп

Предмет (обьект) – ӗскер; предмет (вещь) – япала

Проблема – пӑштар, ҫивӗч ыйту

Проза – прасна

Разрешение – ӗрескет

Редакция – тӗременлӗх; редактор – тӗремен

Реплика – хирӗҫчӗк

Рефрен – тепрем

Рецензия – ӗнчӗхет

Ритм – кӗвӗ

Рифма – састаш

Сарказм – хӑрпитлев

Сатира – питлев

Сказитель – хайҫӑ

Содержание – тӗшши

Сочинение – хайлӑх

Статья – мӗкел

Стопа – карт

Суд – кекем

Сценарий – мешехе

Сюжет – ӗртӗ

Тема – сӗрел, сӗрелтӗ

Термин – ятармӑк

Эрбина Никитина, «Халӑх шкулӗ» журналӑн пай тӗременӗ.тӗременӗ.

Традиция – йӑла-йӗрке

Трагедия – синкерлӗх

Фабула – кӑкан

Фантастика – ӗссӗм

Характер, характеристика – севрӗм

Цензура – сикчӗ, сикчев

Эпика – калану

Юмор – кулӑш