Чӗлхе ыйтӑвӗ халӑхшӑн пурнӑҫпа вилӗм ыйтӑвне куҫнӑ вӑхӑтра чӗрре кӗрсе калаҫасси вӑй илме пуҫламалла. «Чӗрре кӗрсе шухӑшлакан кӑна – чӑн философ», – тет Мартин Хайдеггер. Ҫирӗм пӗррери Валери Туркай 1982 ҫулта ҫырнӑ сӑввинче философилле чӑнлӑх пирки калаННӑ.

Ҫӗр ҫул пурӑнасчӗ,

Пурнӑҫра!

Манифест пек, ӗненӳ символӗ пек вуланакан сӑвва Валерий Владимирович 35 ҫул каялла мар – паян ҫырнӑ тейӗн. Какӑр (горн) сассине илтсен вӑрҫа хӑнӑхтарнӑ ут, ватӑ пулсан та, чӗрнисемпе ҫӗре чӑтӑмсӑррӑн чавать. Туркай та чӗлхешӗн, ЧӖЛХЕМӖРШӖН ҫапӑҫӑва ыткӑнать. «Политика проститутки, – тесе тапӑнать вӑл Л. П. Куракова: «Нумаях пулмасть эп ЧР пуҫлӑхӗн сайтӗнче Кураковпа Игнатьев тӗл пулнине ҫирӗплетекен видеона куртӑм. Хӑрушӑ! Кураков ӗмӗр тӑршшӗпех политика проститутки пулнӑ. Кун пирки пурте пӗлеҫҫӗ. Анча та Кураков КУ ӖҪРЕ халь хӑйӗнчен те иртсе кайрӗ. Халь, пур чӑвашӑн та Тӑван Чӗлхемӗре хӳтӗлемелле чухне, вӑл, намӑссӑр, Станьяла питлет, «тӑрӑ шыв» ҫине кӑларать.

Чыс та мутав вилӗмсӗр Виталий Станъяла!» (Чӑваш халӑх сайчӗ. 25.11.2017.).

Проститутка сӑмахпа Туркай ӑнсӑртран усӑ курмасть пулӗ. Ман шутпа, вӑл Путин тӗслӗхӗпе хавхаланать. 2017 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче Кремльте Путинпа Игорь Додон Молдави президенчӗ тӗл пулаҫҫӗ. Тӗл пулӑва пӗтӗмлетсе пресс-конференци ирттереҫҫӗ. Путин Дональд Трамп пирки пуҫтарнӑ компромата та асӑнать:

«Трамп приехал — и тут же побежал встречаться с московскими проститутками. Это человек, во-первых, взрослый уже. А во-вторых, человек, который ну не всю жизнь, но многие годы занимался организацией конкурсов красоты, общался с самыми красивыми женщинами мира. Вы знаете, я с трудом могу такое представить, что он побежал в отель встречаться с нашими девушками с пониженной социальной ответственностью…

Хотя они, безусловно… самые лучшие в мире, безусловно. Но, сомневаюсь, что Трамп клюнул на это.

Вы знаете, что хочу сказать, проституция — это серьезное такое безобразное социальное явление. Ведь молодые женщины занимаются этим и в том числе в связи с тем, что они по-другому не могут обеспечить себе достойного пути. И это в значительной степени вина общества и государства. А вот люди, которые заказывают фальшивки подобного рода, которые сейчас распространяются против избранного президента США, фабрикуют их и используют в политической борьбе — они хуже, чем проститутки. У них нет никаких вообще моральных ограничений».

Тӑван чӗлхене хӳтӗлесе шӑл шурри те кӑтартман пине яхӑн чӑваш чӗлхи вӗрентекенӗсене ӑнланма пулать. Укҫа тӗлӗшӗнчен хӗсӗке юласси вӗсен умӗнчех (апла вӗсене, Путинӑн шухӑшлав логикипе, метафорипе усӑ курса, ахаль чӑваш проституткисем тейӗпӗр). Кураковӑн бюджет ҫыннисен хуйхи ҫук. Апла ун пирки, тен, Путин сӑмахӗсемпе те калама пулать.

Укҫалла сутӑнас кӑмӑл (усал) чӑваш чунне кӗмеллипех кӗнӗ пулас. Пултару ҫыннисене юхха сӑнарӗ канӑҫ паманни те ҫавӑн пирки шухӑшлаттарать. Вулакана эп хамӑн тӗрленчӗке сӗнесшӗн. Ӑна «Хыпар» хаҫат пӑсса пичетленӗччӗ (2014, ҫӗртме, 11). Кунта автор варианчӗпе паллашма пултаратӑр:

КУҪНА ЮХХА ХӖРАРӐМ ПӖҪ ХУШШИЙӖ ҪИНЕ МАР – ХӖВЕЛ ҪИНЕ ТӖЛЛЕ

(Хальхи чӑваш кинематографӗн вӑрттӑн туртӑмӗ пирки)

 Чӑваш киновӗ кӑҫалхи «Хыпарӑн» тӗп темисенчен пӗри. Хаҫат тӗпелӗнче иртнӗ «ҫавра сӗтел» пирки ҫырнине Валентина Багадерова «Мӗн пур искусствӑран пӗлтерӗшли – кино» тесе ят панӑ (2014, ҫӗртме, 4). Ятне вӑл Вячеслав Оринов сӑмахӗнчен илнӗ, Оринов – Ленинран. Ҫак сӑмахсем паянхи чӑваш чун тӑрӑмне тӗп-тӗрӗс палӑртаҫҫӗ. «Эп мӗн туни кӑна пӗлтерӗшлӗ», «эп кӑна тӗрӗс», «эп кӑна ҫын», «эп мӗн с...и те ылтӑн»... Чӑваш поэчӗ-прозаикӗсен, художникӗ-скульпторӗсен, композиторӗсен тата ытти ӳнерҫӗсен (искусство ҫыннисен) ӗҫӗ вара пӗлтерӗшлӗ мар-и?..

Кӗтрет (чудо) теес килет манӑн К. Иванов, Ҫеҫпӗл Мишши, П. Эйзин, Н. Теветкел, Иосиф Дмитриев тата ыттисен сӑввисене. Иван Юркинӑн архивра упранакан пултарӑвӗ, Хусанкайпа Ухсай, Юрий Скворцов ҫырнисен пуххи, Мӗтри Юманпа Хумма Ҫеменӗн тата ыттисен чун талпӑнӑвӗ уй пек аслӑ, вӑрман пек пуян пулнине ҫирӗплетеҫҫӗ. Ялавин, Рсай, Еллиев, Лисина – космос шайӗнчи пулӑм. Уярпа Айхи, Артемьевпа Мартынов, Ишентейпе Кервен, Чиндыковпа Тарасов, Карягинӑпа Сельвестрова, ытти пин-пин ҫыракан чӑваш сӑмахӗн ҫуртне хӑпартнӑ. Чӑваш литератури пур, пулать. Литература – пирӗн халӑхӑн таланчӗ, ҫут ҫанталӑк пани. Юрий Зайцевпа Анатолий Миттов, Анатолий Розовпа Петр Петров, Геннадий Исаевпа Николай Енилин, Юрий Ювенальевпа Станислав Юхтар, Владимир Енилинпа Валерий Мытиков тата ҫӗр-ҫӗр ӳкерекен изоискусство пирки те – пур, пулать тетӗп. Чӑваш музыки пирки шухӑшланӑ чухне мана ялан Александр Осипов калани аса килет: «Ылтӑн тӑрӑх ҫӳретпӗр». Геннадий Воробьев, Александр Васильев тата ытти композитор ҫав ылтӑн патне пӗшкӗнчӗҫ те – чӑваш музыкине тӗнче шайне ҫӗклерӗҫ. Зинаида Козлова, Виталий Адюков, Земфира Яковлева тата ыттисем халӑх юрри чӑн-чӑн ахах пулнине ӗнентерчӗҫ. Эппин, чӑваш музыки пур – пулать.

«Кино туйӑмне пур халӑха та паман: пӗрисен вӑл пур, теприсен пач ҫук», – тет Андрей Плахов кино тӗпчевҫи («Вестник Европы», 2002, № 4). Театр пирки те ҫавнах каламалла. Чӑваш театрӗ пирки 30 ҫул шухӑшланине пӗтӗмлетем: чӑваш театрӗ пур тесе калама иртерех. Пур Валерий Яковлев театрӗ, Вячеслав Оринов театрӗ, Иосиф Дмитриев театрӗ, Стас Васильев театрӗ тата ытти-ытти режиссер театрӗ. Анчах пӗр пӗтӗмлӗ пулӑм пек чӑваш театрӗ – ҫук. Валерий Яковлев ытларах хӑйне палӑртасси пирки шутланӑ. Иосиф Дмитриев та режиссер ӗҫӗнче хӑйне – театра е халӑха мар – маларах лартнӑн туйӑнать.

«Мӗн вӑл наци? – ҫырать Лев Николаевич Гумилев. – Наци вӑл – этнос хӑйне епле тытнин стереотипӗ, хӑнӑхнӑ йӑли». Чӑваш хӑйне епле тытни вӑл – ыйтусен ыйтӑвӗ. Сцена ҫинче, экран ҫинче епле тытнине чӑвашла темен пулӑттӑм. Вячеслав Оринов театрта, Владимир Карсаков фильмсенче (эп хавхалантарнипе) халӑх хӑйне епле тытнине палӑртма хӑтланса пӑхрӗҫ. Анчах ку – пуҫламӑшӗ, пӗрремӗш утӑмсем. Халӑх хӑйне епле тытнине шута хурса аталанас пулсан театр та, кинематограф та тахҫанах чӑвашлӑх йӗрӗ ҫине ӳкмелле. Театрти сцена та, экран ҫинчи кадр та чӑвашла талккӑш (пространство) тупнӑ пулӗччӗ.

Паллах, театрта та, кинематографра та мӗн пулса иртнин вӑрттӑн тупсӑмне шырама пулать. Шырамалла та. Н.А. Бердяев кино курма вӑрмана канма кайнӑ пек ҫӳренӗ (Бердяева Лидия. Профессия, жена философа. М., 2002. 41 с.). «Символсен вӑрманӗпе ҫӳретӗп, вӗсен сӗмлӗхӗнче путатӑп», – аса килнӗ ӑна, ахӑртнех, Шарль Бодлерӑн «Шайлашусенчи» йӗркисем. Философ фактсене е пулӑмсене епле шӗкӗлченине ӑнланма унӑн «О «вечно-бабьем» в русской душе» (1914) ӗҫне вулама сӗнетӗп. Мӗн каланӑ пулӗччӗ-ши Николай Александрович Бердяев В. Ориновӑн «Хаяр ытамне», В. Карсаковӑн «Юххине», А.Степанов-Пӑрттан «Чупкӑнне», А. Васильевӑн «Нарспине» курас пулсан?

«Чӑвашсем, сире вилӗмрен ҫӑлакан Ҫеҫпӗл куҫӑрсене хӗвел ҫине тӗллеме ыйтнӑ, а эсир вара херарӑм пӗҫ хушшийӗ ҫине тӗлленӗ. Хӗвеле эпир тӳпе куҫӗ тетпӗр. Уйӑх – каҫхи хӗвел. Уйӑх – вагина символӗ». Л.Н. Гумилев асӑннӑ киносене умлӑ-хыҫҫӑн курас пулсан уйгурсем ҫумне чӑвашсене те хушса хунӑ пулӗччӗ, тӗпчевне «Проституция, как стереотип поведения уйгурского и чувашского этносов» тесе ят панӑ пулӗччӗ…

Анатолий Миттов ӳкерчӗкне С. Ю. Ювенальев фото ӳкерсе илнӗ.