Электронлă вулавăш

Кулса тй илмен мар. Халь тата уншăн кулянатăп та. Пурнăç çынна темле те аваять иккен. Самана калаçтарман ăна, вăл пурăннă вăхăт çынсене пурне те çăвар хуптарнă. Пурăнас тетĕн пулсан шăлна çыртма пĕл... Ку пĕлнĕ ĕнтĕ. Çынна калас сăмахне вăл çăтса янă. Асанне ăна сăмахсăрах ăнланма хăнăхнă. Атте çуралнă çул кăна колхоза кĕнĕ асатте. Кĕнĕ тени те тĕрĕсех мар-ха. Пур çĕрте те колхоз тытăмĕ çĕнтерчĕ тесе тĕнчене пĕлтермелле чухне кам кĕмесĕр юлнине-юлманнине пăхса тăман, ыттисемпе пĕр йыша кĕртсе янă. Ун чухне чун тăвăннине каланă пулсан паян таçтаччĕ-ха ун ӳчĕ. Эпĕ те кун кураяттăмччĕ-ши? Çавăнпа асаттерен кулас теместĕп, пĕр шеллеме кăна пултараятăп ăна.

Чĕмсĕр-чĕмсĕр пулсан та теплере пĕрре чĕлхи уçăлать унăн та. Çара кайнă чухне иксĕмĕр кăна юлсан пайтахчен сăмах татми лартăмăр. Халĕ те кăмăлĕ уçăлатех пулĕ тетĕп.

Асанне тем хатĕрлесе тăмарĕ. Выльăх-чĕрлĕх усракан çыннăн ялан ал айĕнче юр-вар, сĕт-çу, çăмарта пур. Газ плитине чĕртрĕ кăна, ăна сӳнтеричченех сĕтел хушшине ларма хушрĕ. Кĕттермерĕ тата хăй. Эрехне те кăларчĕ. Пĕр-пĕрне тав тусах ĕçрĕмĕр те, чĕлхемĕрсем салтăнса кайрĕç. Асаннен пĕрмай пĕр сăмах пулчĕ: тĕпе эсех юл та эсех юл... Асаттен пиче кĕренленсех кайрĕ, вăл çăмăллăнрах сывлама пуçларĕ.

— Карчăкăм, эс пĕр сăмахпа ан йăлăхтар-ха мăнукăма. Илтрĕ, ăнланчĕ.

— Пӳлсе ан лар эс. Санпа иксĕмĕре кирли паян çавă. Халь те аран-аран кăна кăштăртаткаласа çӳретпĕр. Ыран мĕн курассине пĕлместĕн-им?

— Çын курнине курмалла, çын тӳснине тӳсмелле... Тăвансăр-пĕтенсĕрсем мар, чавкаласа чикĕç элчелĕмĕр çитсен...

— Санăн ĕнтĕ, — аллине лăс сулчĕ те асанне ялти хыпарсене пĕлтерме пуçларĕ.

Кунта тӳссе лараймарăм вара, асаннене пӳлсех ыйтрăм:

— Веркка ăçта кайса çухалнă? Çур çул каяллах çыру çырма пăрахрĕ. Паян кĕрсе тухрăм, унта куçлăхлă хĕрарăм ларать...

Асанне самантрах тăрса кайрĕ. Вăл та пулин манран тем пытаратъ пулас. Асатте ăвăс кĕлетке пекех туйăнса кайрĕ, питĕнче те, куçĕнче те нимле туйăм та çук. Мана тĕнчере пуринчен-пуринчен те кирлĕрех Веркка та ăна ним чухлĕ те шухăшлаттармасть. Пуç çаврăнма тытăнасси нумай та юлмарĕ. Каплах пулсан урмăша тухасси те нумаях мар. Хальлĕхе мана тĕлпулу хавасĕ тыткаласа тăрать, вăл тухсанах манра пушăлăх кăна тăрса юлма пултарать. Асанне те çавна сисрĕ пулас. Вăл сĕтел хушшинчен тухса кайса мана хурлăха хăварнине пĕлчĕ те таврăнчĕ. Хăй вырăнне тĕплĕн майлашăнса ларчĕ, ман çине шăтарасла пăхрĕ те пит шăнăрĕсене туртăнтарчĕ.

— Хытар чунна. Манран илтнине мансах пыр. Хветура ним те каласа памарĕ-и сана?

— Çук, ним те каламарĕ. Пытараççĕ вĕсем темскер...

— Пытарса та пытарса пĕтереймĕн çав. Пытарнипе мар пулĕ-ха, ăшĕ хыпса тăнипе ним те шарлас темерĕ пулĕ. Пирĕн ялсем Хветурана пасарта курнă та типĕтнĕ пулă пекех пулса кайнă терĕç. Амăшĕ мар, хам та хытă кулянтăм хыпарне пĕлсен...

— Мĕн пулнă вара? Айккипе кăна ан çӳре-ха, мĕн пулнине кала, — хам сисмесĕрех хĕрсе кайма пуçларăм эпĕ.

Ман енне куç вылятмасăр пăхса ларчĕ.

— Кала ĕнтĕ, чăнах та, çаврăнса та çавăрса ан çӳре, — тӳссе лараймарĕ асатте те.

— Яла çити лартса килетĕп тесе çул çине илсе тухнă та вăрман катине çитсен тытса пусмăрланă. Лешĕ çавăн хыççан пĕр кун та ялта пурăнмарĕ. Уççисене сельсовета парса хăварнă та тухса кайнă. Пусмăрланăшăн кирпĕч шутлаттараççĕ халь...

Кам та кам пирки сăмах пынине чухлама йывăр пулмарĕ. Ку таранччен тем те шутласа пăхнă, анчах çакă пуçа пырса кĕмен. Халĕ те ăнланса илме пултараймастăп, Ĕненес килмест...

Асанне ассăн-ассăн сывласа илчĕ те урăхран сĕтел хушшинче ларасси пулмасса чухласа тăрса кайрĕ. Эпĕ те пусăрăнса лараймарăм. Пӳртре те тăрас килмерĕ.

— Хытар чунна тенĕ! — кăшкăрнă пекех каларĕ асанне.

Алăк урати çине лартăм та чĕркуççи çине пуçа хугăм. Темшĕн урăхла мар, шăп çапла, урăх çĕре мар, шăп çакăнта ларас килчĕ. Ăш вăркать хамăн. Пуç урăлсах кайрĕ. Ман ăна шавлаттарас килчĕ. Тен, ăша вăркаттаракан шухăшăм сĕврĕлĕ терĕм. Сиксе тăтăм та сĕтел патне пытăм. Нихăçан пулманнине — черкке тултартăм та янклаттартăм.

— Ачам, ачам, — ĕштеленсе пычĕ ман патăма асанне. — Ĕçсе ан каях, ĕçсе ан каях...

— Ним те пулмасть, асанне, ан хăра ахалех...

— Ĕçекенсем пурте çавна калаççĕ-çке, ним те пулмасть теççĕ...

Пуçланă кĕленчене пуçтарарах лартам-и тесе аллине тăснăччĕ те, каялла турĕ шухăшне.

Мĕн тумаллине пĕлсенех ăша вăркаттарас çукчĕ те çав, мĕн тумаллине пĕлместĕп. Асаттепе асанне те каламаççĕ. Таçта тăсăлса выртас килчĕ.

— Кайса лар-ха хреснаçупа хреснаннӳ патне, — терĕ асанне.

Хапăлах пултăм. Чăнах та-çке. Вĕсем асаттепе асанне пек кунĕн-кунĕн килте лармаççĕ, ял çинче пулах тăраççĕ, вĕсем эпĕ çарта ирттернĕ вăхăтра мĕн-мĕн пулнине, мĕн-мĕн иртнине лайăхрах та кала-кала кăтартĕç. Васкаса тухса кайрăм. Тĕрĕссипе, китель çухине те улăштармаллаччĕ, çул килсе хуралсах çитнĕччĕ вăл. Юрĕ-ха, пысăк командир патне каймастăп, асăрхаканĕ асăрхĕ, асăрхаманни ирттерĕ те ярĕ.

Хреснаттепе хреснанне мана халех кĕтмен те иккен. Чăнах та ĕнтĕ, ку вăхăтра салтак таврăннине курма хăнăхман çыншăн кĕтмен хăнах пултăм эпĕ. Пурпĕрех савăнчĕç. Апла-и, капла-и, чăваш йăлине уярĕç, килех, иртех теме тавçăрчĕç.

Киличчен килес килетчĕ, халĕ кунта та хама ют çын пек туйма тытăнтăм. Хреснанне ман кăмăлăма çийĕнчех туйса илчĕ.

— Кĕтмерĕмĕр-ха çав сана, кĕтмерĕмĕр, — терĕ вăл ассăн сывласа — Кин тесе калас патнех çитнĕччĕ те, тупăнчĕ вĕт ун тĕллĕн пĕр усал. Шутламан та аплах пулать тесе... Эс пĕтĕмпех пĕлетĕн-ха... Çук-и? Ют çын çинчен пулсан темле-темле илемлетсе те калама пулать. Хамăра пырса тивет те...

— Кала, кала эс...

— Атя-ха тепĕр чухне... Паян эс килнине паллă тăвар. Хреснатте те айккинче юлас темерĕ.

— Ку чухне пурте намăс-симĕс çухатнă та, мĕн тесе каламаллине те пĕлмелле мар. Темшĕн тата çара та илмеççĕ çавăн пеккисене.

— Илеççĕ, — терĕм эпĕ. — Çарта унта темпе чирли те пур.

Кабанов çинчен каласа парас килчĕ те, хреснатте пӳлчĕ. Вăл мана васкаса алăран çавăтрĕ, чӳрече патне илсе пычĕ.

— Кур, паллатăн-и камне?

— Тӳрех уйăрса илеймерĕм-ха.

— Муза-çке, ара...

Урампа пуç тӳпинчен пуçласа ура тупанĕ таран хуп-хура тăхăннă хĕрарăм иртсе пырать. Тумне ятарласах çĕлетнĕ пулас, вăрăм аркăллă халатне пилĕкрен туртса çыхнă, пуçĕнчи хура тутăрне куçсем çинех антарса çыхнă, уринче те атă, те вăрăм кунчаллă пушмак пулчĕ. Уйăрсах илеймерĕм.

— Тахçантанпах хывмасть ĕнтĕ ку тумне, — терĕ хреснанне. — Калатпăр та, итлемест. Чĕртсе тăратаймастăн вилнĕ çынна тетпĕр, вăл хăйĕннех тăвать.

— Урмăшнă та, кама итлес пур ун? — хĕремесленсе каларĕ хреснатте.

— Ку пурнăçпа пурте урмăшса кайăпăр-ха. Ниçта та ним йĕрке юлмарĕ, — алă сулчĕ хреснанне.

— Мĕн пулнă вара Музăна? — куçсене чарсăх пăрахрăм хам.

— Илтмен-и, пĕлместне? — харăсах ыйтрĕç хреснаттепе хреснанне.

Тусăнса пуç сулларăм. Чӳречерен тепре пăхса илтĕм. Хура тумлă Муза куçран çухалма ĕлкĕрнĕ те.

— Ăçта кайрĕ ĕнтĕ вăл халь?

— Раман патне, — терĕ шăппăн хреснанне.

— Шыв хĕррине, — тӳрлетрĕ хреснатте. — Кĕпертен анатарах авăр пур-çке-ха, çав тĕлте шыв кукăрăлса каять. Çавăнта пытарнă Рамана...

— Мĕн? — пурне хăратса кăшкăрса ятăм эпĕ.

— Каллех илтмен-и? — çаплах шăппăн, хăйĕнчен хăй хăраса, такам ан илттĕр тенĕн калаçрĕ хреснанне.

Вилнĕ çын çинчен калаçнă чухне çынсем, чăвашсем уйрăмах та, сасса йăвашлатаççĕ. Вилнĕ çын хăй пирки калаçнине ан илттĕр теççĕ-ши? Тен, унпа та мар. Савăнăçăн хăйĕн сасси пулмалла, хурлăхăн хăйĕн теççĕ пулас. Ман хамăн та сассăм ăша кайрĕ, пыр тĕпĕ кăтăкланса вĕчĕлтетме пикенчĕ, ӳсĕре-ӳсĕре ирттерсе яма хăтлантăм, анчах усси пулмарĕ. Сĕтел хушшине ларсан тултарса парăр-ха пысăкраххипех тесе ыйтас килчĕ, анчах чăткаласа лартăм, хреснаннене пĕр хăратса та пĕр тĕлĕнтерсе пĕрремĕш черккене пуринчен малтан çавăрса хутăм. Çӳçенме те пĕлмерĕм, апат та çиес килмерĕ. Эрех пуçа кайми пулчĕ.

Урасем тытăнкине çухатрĕç пулин те, пуç тăрă пек туйăннипе çав кун виçине мансах ĕçрĕм.

Ĕçнĕçемĕн шухăш йывăрланса та йывăрланса пычĕ. Хреснатте хаваслантарма хăтланмарĕ мар, пулни-ирни çинчен, курни-илтни çинчен калама пуçлать, мана култарас тесе ятарласа камитле япаласене суйла-суйла илет. Те хăлхана кĕмеççĕ, те ăса хускатаймаççĕ ун калавĕсем. Хреснатте хăй ахăлтатса кулнинчен кулмастăп иçмасса. Раман, Веркка, Веркка, Раман, вĕсем хыççăн Муза пуçрах явăнаççĕ. Аттепе аннене манма ĕлкĕрнĕ ĕнтĕ. Вĕсем ман пурнăçа çывах пулса кĕреймерĕç. Шăллăм-йăмăксен ячĕсене кăна пĕлетĕп, хăйсене пĕрне те курман. Хĕлимун пиччепе Хветура аппа ырă хваттер хуçисем кăна маншăн. Асаттепе асанне, хреснаттепе хреснанне пур ĕнтĕ, чи йывăр вăхăт килсе çапăнсан кайса пуç таймалли çынсем. Чуншăн çывăххисем вара шăпах çавсем: Веркка, Раман, Муза... Вĕсене манран кун-çул хăй уйăрчĕ-ши вара?

Пĕри тĕрмере, тепри шăтăкра, тата тепри тĕнче намăсĕнчен тарса çӳрет...

Чăвашăн çитмĕл те çичĕ турринчен хăшне юраймарĕ-ши пирĕн ӳсĕм? Мĕн туса айăпа кĕтĕмĕр-ши ун умĕнче? Мĕнле каçарттармалла-ши çав айăп чăнах та пулсан? Пирĕн ӳсĕмрисенчен тата кама тĕллесе хунă-ши çав хаяр турă? Пурнăç çулĕ çине тăнă-тăман миçе виле курма тур килчĕ, миçе çынна сарăп кучĕ кун-çул! Пурин те чечекленсе сарăлас вăхăт кăна çитнĕччĕ — пĕри те çимĕç парса ĕлкĕреймерĕ...

Эрехрен мар пулĕ, шухăш тулăхран пуç çаврăна пуçларĕ.

 

Вунçиччĕмĕш сыпăк

Кĕрейсен-кĕреймесен те пурпĕрех тенипех ĕнтĕ ним чухлĕ те пăлханмарăм, институт коридорĕн сулхăнĕ ним чухлĕ те çӳçентермерĕ. Хамран виçĕ çул кĕçĕнреххисем ăмсанса пăхнине сисрĕм те, ку пушшех те мăнаçлăнрах çӳреме хистерĕ. Преподавательсем те манпа урăхларах калаçаççĕ. Механика факультетне кĕме хатĕрленетĕп те, манран шкул программипе ыйтмаççĕ, çарта мĕнле техника пуррине, мĕн-мĕн тума пĕлнине тĕпчеççĕ. Савăнсах каласа паратăп, эп каланине манпа пĕрле экзамен тытакансем те каçса кайсах итлеççĕ. Гуманитари наукин ăслăлăхçисемшĕн Китайри компартин йăнăшĕсенчен пысăкрах ыйту çук пулас, тӳрех çавна ыйтаççĕ. Билетри ыйтусене мансах. Маншăн пулсан çарта та хăлхарах янраса тăнă çав сăмах пĕрре те кăткăс пек мар. Шакăртаттаратăп кăна, сывлăш çавăрми калаçатăп.

Экзаменсем парса пĕтерсен мана уйрăммăн механика факультечĕн деканĕ хăй патне чĕнсе кĕртрĕ. Йышăнасси-йышăнмасси пирки никам та иккĕленмерĕ. Декан ӳкĕтленĕ пекех каларĕ, урăх ниçта та кайма ан шутла, факультет чысĕ пулăн терĕ.

Ĕç-пуç çапла çаврăнса кайни манран урăх çын туса хучĕ. Институтран пирĕн полка хут ăсатрĕç, çар комиссарĕ çар билечĕ çине служба вĕçленнĕ тесе паллă туса пачĕ.

Вĕренӳ çулĕ пуçланиччен эрне малтан института чĕнсе илчĕç, Аçтăрхана помидор пуçтарма, Оренбурга тырă вырма, Тĕмене фермăсем тума каймашкăн студентсен отрячĕсене йĕркелеççĕ, вĕсен командирĕсемпе комиссарĕсем кирлĕ иккен. Командирсемпе комиссарсене аслă курссенче вĕренекенсенчен суйла-суйла илеççĕ. Мана ĕнтĕ çарта пиçĕхнĕ тесе шанчăклисен йышне кĕртнĕ. Малтан институтри комсомол комитетĕнче, унтан область комитетĕнче калаçусем ирттерчĕç. Çарта та çын аллинче кăна пулма хăнăхнăскерĕн, манăн пĕрре те ертӳçĕ пулас килмест, анчах кутăнланма та хăрамалла. Умра мĕн пулассине пĕлмен чухне теветкелле хăтланма асăрханмалла. Пĕрре туртса хучĕç тĕк ятăма, урăх нихçан та çын шайне çĕкленеймĕн, алли пыран сăхма тытăнĕ тесе шутларăм та мĕн килет — килтĕр, мĕн пулать — пултăр тесе кăна пурăнтăм.

Анчах тин кăна сăмсаланнă студента, мана студентсен отрадне урăх çĕре ертсе кайма шанас темерĕç пулас, кунтах, институтрах, хăварчĕç. Пирĕн пысăк мар йыша вĕренӳ паркĕнче ĕç тупса пачĕç. Эпир темшĕн япаласене вырăнтан вырăна куçарнине йĕрке туни тесе шутлама хăнăхнă. Çарта та çавахчĕ, кунта та пире такамăн алă çитменнипе сапаланса выртакан ăпăр-тапăра пуçтарма, верстаксемпе станоксене вырăнтан вырăна куçарма, шăлма, çума каларĕç. Пĕр сăмахпа каласан, кахал ĕçĕ хушрĕç.

Çар пурнăçĕн пĕревĕрлĕхĕнчен хăпса шăв-шавлă пурнăçпа пурăнма тесе хавхаланнăччĕ. Хам ӳсĕмрисемпех пĕр шăпăра çыхăннă та — кун-çул çавсем патне çавăра-çавăра пырать. Канмалли кунсенче асатте килнех каяс килет. Хăйсен ĕнси çине студент хăпарса ларнине ватăсем ытлашши тесе шухăшламарĕç, мана ылханмарĕç, ура утнă чухне вĕрентсех кăларăпăр терĕç.

Пĕр шăматкун каçкӳлĕм çитсе ӳкрĕм яла. Асанне мана чун пекех кĕтнĕ иккен. Саппун кĕсйинче виçĕ кун чиксе çӳренĕ ку çырăва. Алăк уçса хупнă-хупман тыттарчĕ ăна. Хăй айккинерех пăрăнса тăчĕ те, камранне-мĕнне ыйтам-и, ыйтам мар-и тенен, пуç чалăштарса пăхса тăчĕ. Веркка аллине палласа илтĕм те асаннене пырса çупăрларăм. Урăх ним те кирлĕ пулмарĕ ăна, çырлахрĕ, каçăхрĕ.

— Кам ачине палласа та юлаймарăм, алăран тыттарчĕ те вут пек тухса вĕçрĕ. Чим-ха, чим, канихвет парам хăвна терĕм те, ăна та итлесе тăмарĕ. Верккаранах пуль терĕм çав...

— Уçса вуламаллаччĕ ара.

— Ан калаç-ха, сан валли çырнă пуль ăна, — терĕ те асанне куçран çухалчĕ.

Конверта çурса уçрăм та çырăвне кăларма хăраса тăтăм. Тем тавçăрас та тĕшмĕртес килнĕ пек пулчĕ. Чĕрене сар çу пек çемçетсе яракан ачашлăх çуках унта тесе шутларăм та вулама пуçларăм.

«Юратнă çыннăм! Вуласа тух та ку çырăва çурса пăрах. Калас тенĕ сăмах ан асаплантартăр тесе кăна çыратăп. Мĕн пулса иртнине эсĕ пĕлетĕн. Халăхра хавха сӳнменех пулĕ-ха. Сана пулнинчен те ытларах каласа пама пултарнă. Эпĕ сана юратнă, халĕ те юрататăп. Анчах тĕнче мăшкăлĕ пулнă хыççăн сан умна тăма пултараймастăп. Ăраскалăм çапла пулчĕ пулсан унпа килĕшмех тивет. Эсĕ те ан хуçăл, ан аман. Сана хамăртан ытларах юратса пурăнакансем эпир иккĕн. Эсĕ ăна та пĕлме тивĕçлĕ. Пĕрремĕш ывăлăма сан ятнах патăм. Анчах хушамачĕ кăна урăхла. Урçана качча тухрăм. Вăл мана юрататăп тет. Кӳрентермест, хисеплет, Клима юратать, хăйĕн ачи вырăннех йышăнчĕ. Эпĕ упăшкама Клим санран юлнине каламан, калассăм та çук. Икĕ уйăх маларах çуратакансем эпĕ кăна мар.

Эпĕ сана Шупашкар урамĕнче ăнсăртран куртăм та ку таврăннă иккен тесе шутларăм. Хурнай çыннисенчен эсĕ ăçта пурăннине шахвăртса пĕлтĕм. Чарса тăрсах калаçас килетчĕ те — шăла çыртрăм та туссе ирттертĕм. Мана ан шыра, ман канлĕхе ан пăс. Пурнăçна ан ылхан. Телейне тупма турă пулăштăрах».

Алă пусман, кунне кăтартман. Çырăвне те сĕтел хушшине ятарласа кĕрсе ларса çырманах, апла пулин те аллине пăсас мар тени сисĕнет...

Ман пурпĕрех Веркканах курас килет, ăнах юратас килет... Мĕн тăвам-ши? Килне хыççăн кайса юнтармăш ача пек пулам мар-ха. Ăс-пуç тавра çавăрмалăх мĕн пулса иртнине те пĕлместĕп хам. Унсăрăн кам айăпли-явапли те пулин паллă мар. Унсăрăн тепĕр утăма тума та шикленсе тăмалла.

Асаннене калаçтарма тытăнтăм. Вăл хăлхана кĕнĕ тăрăх кăна пĕлет те, тивĕçтермерĕ ун сăмахĕ. Веркка йăлтах пĕлет-ха ĕнтĕ. Вăл халь маншăн çук...

Пурнăç тӳнтерĕшĕ мана çара ăсатнă кунран пуçланнă иккен. Çаплах шутлас килчĕ. Урăхла нимле пĕтĕмлетӳ те тума çук, çаврăнса çӳресен-çӳресен айккинерех пăрăннă пек пулатăн та каллех çавăнта çитсе тухатăн. Эп катаччи чупасах мар тесе татса каласан, хреснатте лашасене тăварса ярсан Арккайпа Гамиль тухса кайрĕç те, ăш каничченех ĕçсе савăнас хавалпа çӳренĕскерсем, çав каçах лавкка çаратнă... Кун çинчен каярах кăна пĕлтĕм те каярах каласа парăп...

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн