Электронлă вулавăш

Юлашки каç Хĕлимун пичче пӳртне пуçтарăнсан Арçук Верккана куç хывнă пулнă та эпĕ таврăниччен пурпĕрех çавна качча илетĕп тесе юлташĕсем умĕнче мухтанма тытăннă. Эпĕ кăштах кăна манăçа тухасса кĕтнĕ. Вара тытăннă Хурнайне çӳреме.

Арçук хĕрсемпе мĕнле калаçса мĕнле паллашнине курман эпĕ. Верккапа та чĕкеç чĕлхипе-и, курак чĕлхипе-и, мĕнле чĕлхепе калаçнине те пĕлместĕп. Анчах Веркка хăй çăвар вылятам тесе кăна унпа калаçманах. Ун талайне пĕлетĕп. Кам пулсан та арçын пултăр теесси унра пачах та çук. Малтан Арçук манран салам калама тесе кĕркеленĕ ун патне. Кайранрах хашлатса сывлама тытăннă, сăмах хушшинчен юрататап тесе персе янă. Вара Веркка ăна хăйĕн пӳлĕмĕнчен çавăтса кăларса янă. Виçĕ çул хушшинче виççĕр хут та улшăнатъ-ха кун шухăшĕ тенĕ те пуç усма пĕрре те туман, ĕмĕтне хĕртнĕçемĕн хĕртнĕ, хăйне хавхалантарсах тăнă. Пурлăхпа-пуянлăхпа та пулин пурпĕрех илĕртетĕп тенĕ те парне кӳме тытăннă.

Капла та ĕç тухманнипе ашшĕпе амăшне тапăннă: кайăр, çураçăр, евчĕсене канăç ан парăр...

Юрату тени çамрăк чĕрене еплерех ним шелсĕр çунтарнине эп хамранах пĕлетĕп. Çăварлăхлама та, тăллама та çук ăна. Вăл капланнă çурхи шыв кăна та мар. Вăл аçа-çиçĕм кăна та мар. Ун чухне Арçукăн чĕри еплерех кĕлленнине ăнланма мана пĕрре те йывăр мар, Аçу-аннӳ те, çывăх юлташу та пулăшаймасть сана. Пĕр хăвăн тӳсмелле те чăтмалла. Ĕнтĕ чĕрем кĕлленсе те кĕлленсе пынине тӳсме хăнăхрăм темелле. Кĕл сивĕнсен хамран кам пулассине кăна пĕлместĕп. Арçук çулĕ çине тăрас марччĕ тем тесен те...

Арçук хистенипе Хĕлимун пиччепе Хветура аппа Хурнайне тухса уттарнă. Каяс килмен çĕртен. Чунĕсене хĕнесе. Çамрăксем хăйсем чĕлхе тупайман тăк ăна никам та тупса парас çуккине ăнланнă иккĕшĕ те. Эпĕ çӳрекен сукмаксене пĕлмен те вĕсем тавра çулпах утнă. Калаçман. Иккĕшĕ икĕ тĕрлĕ шухăшпа пулнă. Амăшĕн яланах хăйĕн ачине телейлĕ кăна тăвас килет. Ача телейĕ унăн телейĕ те. Çавăнпа Хветура аппа Верккана епле пулсан та çавăрма май шыранă. Хĕлимун пиччен вара ăнман ачана вăрçас та ятлас кăмăл кăна пулнă. Хĕр тупма та ашшĕ-амăшне шанакан каччă тивлетсĕрех тесе шухăшланă. Ку чухне хĕр вăрлас, евче шанас йăла пĕтнĕ те, çамрăксен хăйсенех пĕр-пĕрне тупмалла тенĕ.

Силленсе ларакан кĕпер урлă каçсан Хĕлимун пичче сасартăках çулран пăрăннă те пусăрăнса шухăшлама вырăн шырама тытăннă.

— Мĕн-им, эс малалла пымастăн-им? — тулашмасăр-тумасăр ыйтнă Хветура аппа.

— Ача-пăча хыççăн çӳрекен сĕтел айне ӳксе вилнĕ, — мăкăртатнă Хĕлимун пичче.

— Çаплине çапла та, çитсе курар-ха çапах та.

— Мĕн пуçласа мĕн калаçăпăр?

— Сăмахĕ тупăнĕ-ха унта.

— Намăс курса çӳрес килмест.

— Манăн килет тетнем? Манăн та пĕрре те кăмăлăм çук. Атя апла, çаврăнар каялла...

Ним хуравсăр-мĕнсĕр Хĕлимун пичче татнă та каялла утса кайнă. Хветура аппа аптăрасах ӳкнĕ. Ма каларăм пулать-ха капла? Чăнласах ĕненчĕ ку, шеремет. Яла çитнĕскерсен кĕрсех тухмаллаччĕ ентĕ...

Аптăраса тăнă-тăнă та упăшкине хуса çитес тесе танкăшма тытăннă. Нимсĕрех таврăннă каялла.

Çав кунах Арçук ашшĕпе амăшне айăп тенкелĕ çине лартнă та. Пурнăçăн йĕрки çапла-çке. Ачи-пăчи кун-çулĕ ăнмасан яланах ашшĕ-амăшне айăплать. Арçук та ашшĕпе амăшĕ ытама кĕртейми, хул-çурăм тытайми айăп тупса тултарнă. Уншăн мĕн туни пурте-пурте юравсăр пулса тухнă. Арçука хăй кĕçĕнни пулни те килĕшмен. Çакă кунччен шарламан-ха ăна. Сăлтав тупăннă пек чухне айăпласа юлам тенĕ-ши? Амăшĕ туянса панă кĕпе-йĕме хыва-хыва пеме тытăннă. Кунпа та çырлахман-ха. Мана усрава илнĕшĕн, çавна пула Арçука мĕскĕне хăварнăшăн ӳпкелеме тытăннă. Кун хыççăн Хĕлимун пичче тӳссе тăрайман. Сиксе тăнă та хаяррăн кăшкăрса пăрахнă:

— Çитет аташса! Чĕрĕ куçлă-пуçлă, сывă алă-ураллă çитĕнтерни килĕшмест пулсан пуçна та касса ярăп, аллу-уруна та пăрса ярăп! Виç пуслăх ĕçсе пилĕк пуслăх хăлаçланакансене сансăрах курнă. Хĕр çавăрма та пултараймастăн тăк — мемме эсĕ, пăх-шăк миххи кăна!

— Чарăн-ха эс, Хĕлимун! Янратăрах, — лăпкăнах ларнă Хветура аппа.

Хăйĕн ăшĕнче вара вут-хĕм палканă. Чăтăмлă та тӳсĕмлĕ хĕрарăм вăл. Ăш-чик пăлханнине пичĕ çине нихçан та кăлармасть. Анчах Арçук ашшĕ çине алă çĕклеме тăрсан, чăмăрĕсене хытарнă ывăлĕ Хĕлимун пичче умнех пырса чарăнсан вăл та тӳсĕмлĕхне ирĕке янă, ку таранччен ачашлама кăна пĕлнĕ аллисене тарăху мар, кӳренӳ тулса ларнипе пулĕ ывăлне мĕнпур вăйпа çутăлтарса янă, çитменнине, тьфу! тесе ура тапса илме те манман. Арçук вара вăрт çаврăннă та пӳртрен тухса кайнă. Эрне ытла киле таврăнмасăр çӳренĕ.

Мăньял тесен те, ял ялах. Темле пытанса çӳресен те ашшĕпе амăшĕ ывăлне куçран çухатман. Вăл ăçта выртса тăнине, кампа та кампа ĕçсе çинине пĕлсех тăнă. Ăçта кайтăр, таврăнать ак тесех пурăннă. Анчах Арçук хăй пеккисемпе хулана куçса кайма шухăшлать тенĕ хыпар çитсен Хĕлимун пичче чĕмсĕре тухнă, Хветура аппа хальччен пулманнине кунĕ-кунĕпе çухалса çӳреме тытăннă. Паллă ĕнтĕ, евчĕ хĕрарăмсем патĕнче пулнă вăл. Çавсен чеелĕхне пĕринчен эрехле, тепринчен парнелле, ытах çăткăннинчен укçалла илнĕ.

Ку хутĕнче те евчĕсенчен пайта пулман та, Хветура аппан темле-темле майлă та шухăшлама-уйлама тивнĕ. Пĕр Арçук кăна пулман ун пуçĕнче те чĕринче. Эпĕ те пулнă. Ман çинчен те шухăшланă Хветура аппа. Акă ĕнтĕ пурнăç юнтармăшĕ! Арçукпа иксĕмĕрĕн çул хĕресленнĕ. Ку таранчченех юнашар пытăмăр та, халĕ кам камăн çулне пӳлмеллине татса памалла. Манăн мар-ха, Арçукăн мар, Хветура аппан тумалла çакна. Вăл мĕн-мĕн шухăшланине эпĕ пĕлейместĕп. Кунта шухăшĕнчен маларах амăшĕн туйăмĕ пулнă пек туйăнать. Туйăнать мар, çаплах пулнă ĕнтĕ. Епле тесен те чĕре айĕнче йăтса çӳрени эпĕ мар, Арçук пулнă. Ăнах маларах хума хистенĕ амăшĕн туйăмĕ. Вара...

Эрне ытла çухалса çӳренĕ ывăлĕ килне таврăнсан ĕçлесе мар, ĕçсе ĕшеннĕ Арçука канаш панă. Шăп çав вăхăтра Мăньялта унашкалли пĕрре мар пулса иртнĕ пулнă. Мăшкăлланă тесе суда параспа хăратса темиçе хĕр качча тухнă.

— Майлă самант туп та, — тенĕ амăшĕ ывăлне, — хĕрлĕхне çĕмĕр... Хыççăн чупаканни эсĕ мар, вăл пулĕ...

Арçукăн хăйĕн те пуçĕнче çав шухăшах пулнă иккен. Амăшĕн сăмахĕ вара теветкеллĕх те сĕмсĕрлĕх кăна хушса панă.

Усала пĕрре сутăннăшăн халь миçен инкек тӳсетпĕр. Хĕлимун пичче вăхăтсăр ватăлчĕ. Хветура аппа пурнăçне ылханма пикеннĕ, çылăхне каçарттарма пĕртен-пĕр меслет кăна пĕлет, куллен чиркĕве çӳрет. Арçук кирпĕч шутлать. Верккапа иксĕмĕрен асапăмăрсем урăхларах пек-ха. Чи йывăрри çавă пулĕ. Пирĕн чунăмăрсене ватса хăварнă. Чунсăр çын чулпа пĕрех. Ыттисемпе тан утса çӳрес, пурнăçпа киленес тесен пирĕн ванчăк чунăмăрсене çынран пытарма тивет.

Такампа, пурне те-пурне те пĕлекен çынпа, калаçас та пурнăçри хамăн вырăнăма пайăрлас килет. Юхăм кӳлекне лекнĕ те пăлтăр-палтăр çаврăнакан турпас кăна пулас килмест-çке. Çил вĕрсен кăкăра каçăртас, хăмсарсан хирĕç тавăрас килет.

Çавăнпах пулĕ асатте килне Партком килсе кĕрсен тарăхмарăм, мĕн калаçушăн килнĕ-ха ку тесе ăна тĕсесе кăна сăнарăм. Хăна сĕтелĕ хушшинче пулса курман çын мар-ха вăл та. Анчах эпĕ астăвасса вăл сулкаланса утман, чĕлхи такăниччен ĕçмен. Паян вара хăйĕнчен кĕвĕлнĕ эрех шăрши çапать. Куç айĕнчи хутаçсем тулса ларнă, аллисем тӳме вĕçертеймиех пулнă. Хевтине пуçтаркаласа пирĕн киле ырă сунчĕ те çине-çинех каçару ыйтма пикенчĕ.

— Мĕн ĕнтĕ, Ярмун, куллен йăлăхтарса çӳрекен çын пек ан пул, килнĕ пек чухне иртсех лар, — терĕ асанне.

— Климпа калаçас тенипе кăна-ха... Ял хушшинче тĕл пулма çук... Тахăш çулпа çӳрет вăл...

— Ирт-ха малтан, — терĕ те асанне сĕтел питне саппун аркипе шăлса илчĕ.

Партком малтан асаттене алă тытрĕ, унтан ман патăма пычĕ.

— Санпа калаçас тетĕп, ан ятла-ха. Ĕнтĕ пурнăçра сыснана та йысна темелле вăхăтсем пулаççĕ. Сана та кӳрентернĕ пулĕ. Каçарах мана. Аптăрасах çитрĕм. Врач патне илсе каяс тĕтеп Музăна, шарт та март кăна. Мĕн туса, мĕн парса сиплемеллине те пĕлместпĕр. Эсир тантăшлă-мĕнлĕ ӳснĕ те, санран пулăшу ыйтса пăхсан тетĕп те...

Асанне пӳлчĕ хĕрсе кайма тăнă Парткома.

— Ярмун, эс малтан мĕн-мĕн пулнине йĕркен-картан каласа пар. Клим вăл ним те пĕлмест. Раман вилнĕ тенине кăна илтнĕ.

— Эп пурне те пĕлетĕп тетнем? Эпĕ те санран ытлашши ним те пĕлместĕп.

— Эс хăть пуçлăхсене курса калаçатăн, районта пулсах таратăн. Милицисем те килсен-кайсан санпах калаçаççĕ.

— Мĕн милицисем! Вĕсене хăйсене кайса ямалла Рамана путнă авăра! Çӳреççĕ сулланса. Кун ирттĕр те, çĕр ирттĕр те тесе пурăнаççĕ.

Лас алă сулчĕ те Партком асанне чĕнессе кĕтмесĕрех сĕтел хушшине кайса ларчĕ.

— Ан васка, Ярмун. Кăларас тесе шутланă-ха. Чĕлхе уçмаллисĕр пурăнакан марччĕ.

Хаш сывларĕ те Герман Петрович кăмака çамкинелле пăхса шухăша путрĕ. Туртăннă, типшĕрнĕ Герман Петрович та. Ватти çитнĕ çын пекех туйăна-туйăна каять. Çынна çул ватăлтармасть, хуйхă ватăлтарать тени тĕрĕсех пулĕ çав.

— Лар-ха çывăхарах, — кăчăк туртрĕ мана Герман Петрович.

Итлерĕм. Туйăмсăр пек асатге енне пăхса илтĕм те лешĕ йăшăл та туманнине курса Герман Петрович çывăхнерех сиксе лартăм.

— Тепĕр уйăхран туй тумаллаччĕ Раманпа Музăн. Ăна илтнĕ те, пĕлетĕн те, — ман енне темсĕлчĕ Герман Петрович. — Эпир çамрăк чухне авăр пулнă, халĕ шапа пăтти тулнă кӳлĕре тупрăмăр Рамана. Виçĕ кунтан. Мотоцикл çинчех ларать. Виç кустăрмаллăскер тӳнсе те кайман. Йĕр тăрăх кайсан хăех çулран пăрăннă та шыва чăмнă теме пулать. Тем тĕрлĕ те шухăшласа пăхатпăр. Милицисем те такама-такама та чĕнтерсе пăхрĕç. Ним уççи-хуппи те çук. Çавăнтах, шыв леш енне, пытартăмăр. Муза вара кашни кунах унта ирттерет вăхăтне. Усал ерчĕ пуль. Пирĕнпе те калаçмастъ, вăрăм хура халатне те хывмасть. Апат çини-туни те çук. Темле пурăнать. Калаç-ха эс ăна курса, Клим. Никама та итлесшĕн мар. Тен, сана хăваласа ямĕ.

— Юрĕ ара, — терĕм те, Герман Петрович пичĕ çуталнă пекех туйăнса кайрĕ.

Герман Петровича кура хам та ассăн-ассăн сывлама пуçларăм. Анас çынран çынна куçать теççĕ. Анас кăна мар, хаш сывлăш та пĕринчен тепĕрне куçатъ иккен. Унччен те пулмарĕ, тăм кĕлетке пек туйăнакан асатте те хашлатса ячĕ. Тĕпелтен тухнă асаннене пырса çапăнчĕ ун хурлă сывлăшĕ. Пĕр кана çаплп ассăн-ассăн сывласа ларнă хыççăн пуриншĕн те пĕртен-пĕр айăпли хам пулнă пек туйăнма тытăнчĕ те — хĕремесленсе калаçма пуçларăм. Кун пек шухăш чăлханчăк пулнине пĕлместĕп мар-ха, лăпланса, пусăрăнса калаçма хал çитереймерĕм. Каппăн-каппăн киле-киле тухрĕ чун тăвăнăвĕ. Çавăнпа чыхăна-чыхăна кайрăм, çавăнпа пит хĕреле-хĕреле килчĕ. Ку пурпĕрех латлă сăмах калаяс çук тесе шутларĕ пулас та, асанне пахматсăр пӳлсе хучĕ:

— Хăвăнтан аслăраххисем пур чухне чĕлхӳне ирĕке ан яр-ха, аслисем каланине итле малтан...

Хатĕрех-ха итлеме. Эсир, аслисем, çăвар уçса шарламастăр-çке-ха. Пĕрре Герман Петрович, тепре асатте çине пăха-пăха илтĕм. Асанне енне çаврăнма хăратăп хам. Унăн куçĕсем хаяррăн шăтарасран хăратăп.

— Пĕтрĕмĕр, пĕтмеллипех пĕтрĕмĕр, — терĕ ларсан-ларсан Герман Петрович.

— Тем ан калаç-ха, — хăтăрса та тăкрĕ асанне. — Кун леккине мар курнă. Вăрçă вăхăтне аса ил-ха...

— Ун чухне ĕмĕт пулнă, — парăнасшăн пулмарĕ Герман Петрович. — Халь мĕн пур? Председатель иртен пуçласа каçченех ӳсĕр çӳрет. Хуçа çук та, кам мĕн пултараять, çавна вăрлать. Çамрăкĕсем тискерленсех çитрĕç. Америкăра çапла тетчĕç ĕлĕкрех. Америка пирĕн яла та çитрĕ...

— Эс хăвна хăйсен йышĕнчен хăваласа янипе кăна председателе юратмастăн-ха. Малтан, вĕсен юррине юрланă чухне, шăпăртахчĕ. Суйлавсем вăхăтĕнче вĕсемшĕнех ĕштеленсе çӳреттĕн...

— Сăхсăхатăп, уншăн мар. Пĕрре те уншăн мар.

— Апла пулсан, — терĕ лăпкăн асанне, — ватăлатăн. Ватăлас енне кайсан çынсем çамрăксене вăрçма тытăнаççĕ.

— Ку тĕрĕсех ĕнтĕ... Ватăлас енне кайрăм кăна мар, ватăлсах çитрем пулĕ. Унчченхи хастарлăхăн чĕрĕкĕ те юлман хамра. Таçта кайса кĕчĕ. Таçта мар-ха... Чĕрĕкне Раман хайĕнпе илсе кайрĕ, ыттине Муза туртса илчĕ... Чиперех пурăнаттăмăр. Йăтăнчĕ те анчĕ инкек.

— Куçа курăнса килмест çав вăл, — терĕ те асанне асаттене сĕтел пуçне куçса ларма кăчăк туртрĕ.

Лешĕ мăшăлтатса вырăнтан хускалчĕ, уксахламан çĕртенех туяран хăпайманскер, унпах хыçлă пукан çине куççа ларчĕ.

Пĕрер черкке шаккаса ĕçрĕмĕр те каллех пурнăçа сӳте-сӳте явма пикентĕмĕр. Герман Петрович ĕçке ернĕ председателе вăрçма çаплах манмарĕ, асанне чарни те чарни пулмарĕ, асатте кăмăлсăррăн мăшăлтатса илнине те сисмĕш пулчĕ.

Çапла ĕнтĕ вăл, пурнăç. Кашни ӳçĕмĕн, кашни ăрăвăн хăйĕн хуйхи. Çавăнпа кашни ăру хăйĕн чĕлхипе кăна калаçаять. Герман Петрович сăмахĕсем маншăн та ют пек туйăнчĕç. Манăн та вĕсене итлесех килмерĕ. Сăмах килĕштереймерĕмĕр. Çакна Герман Петрович та туйрĕ. Мăраннăн вырăнтан хускалчĕ те мана çупăрлама хăтланчĕ.

— Тĕл пул-ха Музăпа, калаçса пăх-ха. Сана, тен, итлĕ. Тем тесен те эсир тантăшлă-мĕнлĕ пулнă...

— Ма лармарăн вара? — кăмăлсăрланчĕ асанне.

Герман Петрович чĕнмерĕ. Те чăнах та илтмерĕ асанне каланине, те илтмĕш пулчĕ. Кăлт тĕкрĕ асанне çурăмран: ăсатса ярах... Пуç ухрăм та алхапăл тумланма тытăнтăм.

— Анса килер-и шыв хĕррине? — терĕ Герман Петрович калинкке умĕнче.

Турткаланса тăма сăлтав пулмарĕ. Йăкăлт сиктерсе илтĕм хулпуççисене. Герман Петрович пуç чикрĕ те утса кайрĕ. Эпĕ ун хыççăн танкăшрăм.

Силленсе кăна тăракан кĕпер курăнма тытăнсан сăрт сĕвекĕнче чарăнса тăтăмăр. Хитрех çав, хитрех пирĕн тавралăх. Кирек хăш вăхăтра та унăн хăйне кăна тивĕçлĕ илемĕ пур.

Авăн уйăхĕн вĕçĕнче вара вăл нихçанхинчен те хытăрах капăрланнă. Сăрт хĕррипе ӳсекен хурăнсем сап-сарă шерепесем урта-урта янă, хăшĕн хитререх тенĕ пек, пĕр-пĕрин еннелле ухăна-ухăна илеççĕ. Манран ыйтсан та хăшĕ хитререххине татса калайман пулăттăм. Ăвăссен çулçисем кĕп-кĕрен, йĕлмесен йĕпкĕн кĕрен. Çăкасем кăна шупка сарă тĕсе кăмăллаççĕ пулас. Ытти йывăçсенчен именнипе-ши ку? Ешĕл курăк çине пăччăн-паччăн ӳккеленĕ сарă çулçăсем ылтăн укçасем пекех курăнаççĕ. Йăмрасемпе хăвасем хăйсен ешĕллĕхне çухатасшăн мар-ха. Юр ӳкиччен те хывмаççĕ вĕсем хăйсен юратнă тумне, хăш-хăш çул хĕле çитиех упраяççĕ. Сĕткен тулçă хĕп-хĕрлĕ пиçнĕ паланпа пилеш куçа йăмăхтараççĕ. Пăхас та пăхас килет кĕрхи вăрман çине. Анчах Герман Петрович сасси хăлхара сĕрлесе тăракан пулчĕ. Хăй ассĕн мар, манпах калаçать вăл. Эпĕ вара тимлĕхе пуçтарса ун сăмахĕсене хăлхана чикейместĕп.

— Илтмерĕнем? — кăшкăрмах пуçларĕ вăл. — Миçе каларăм, хурав памастăн. Хăрарăна вара çавăн чухне, çак кĕпер урлă каçса кайнă чухне?

— Астумастăп...

— Да-а-а... Унтанпа машина мар, лаша та пырса кĕмен ку кĕпер çине... Лешне, çĕннине, Платун еçке ермен пулсан тахçанах туса пĕтермеллеччĕ. Нумай та юлман вĕçлеме. Ав кур, каркаланса тăрать.

— Халь те çавра çулпах çӳретре?

— Çӳретпĕр пулмасăр... Районтисем те пĕлеççе Хурнай нушисене. Те алă çитереймеççĕ, те ĕнтĕ Платун майлă пулнăшăн ял халăхне нуша кăтартас теççĕ...

— Платон Иванович сыпать тенине илтмен, — терĕм те, Герман Петрович хĕрсех кайрĕ.

— Çавăн чухлĕ председательте ĕçлесен те ĕçмесен! Эп хам пулсан та ун вырăнĕнче ая ярсах выртмалла. Тем те ыйтаççĕ председательтен, çăвне, çăмне, ашне, пăшне, пылне, çырлине... Шутласа та пĕтереес çук, хăйне ним те памаççĕ. Вунă çулта пĕр трактор илейсен турра тав ту... Атя-ха Платуна вăрçса çитĕ, кайса курар Раман тăприне... Эс пулман вĕт-ха унта?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн