Электронлă вулавăш

— Килте ачасене хупсах хăвартăм. Васкас-ха ман, — терĕ Кăрахъян, ăшĕ çуннă пирки вырăнта лараймарĕ, уткаласа çӳрерĕ.

— Хатĕр! — терĕ Чинук, Кăрахъянпа юнашар ларчĕ те вулама тытăнчĕ.

«Çырăвăма сан пата ăсатас чухне Чишма ялĕнчен Кăрахъян килсе çитрĕ. Хурлăхлă çын хурлăхлине аякран курать, йăмăкун ылтăн чĕри асап курса та тутăхман. Тӳрех калас пулать ĕнтĕ, Михаля, эпĕ хамăн хĕрĕмпе те Хĕр-Ваçкан тăватă ачипе выçăрах лараттăм. Ман киле Кăрахъян виçĕ пысăк михĕ тулă илсе килчĕ, манăн тĕп-сакай пек тĕттĕм пӳрте çутă кĕртрĕ. Вăл ку яхăнта хуйха нумай тӳсрĕ...»

Чинук çыру вĕçне тухаймарĕ, пӳрте ачасем тĕпĕртетсе килсе кĕчĕç. Хĕлле-Хĕлип, алăк патĕнче сиксе илсе, çăпати çинчи юра силлерĕ, сăхманне хывмасăрах Кăрахъян арки çине сиксе ларчĕ.

— Мана юрататăн-им? — тесе Хĕлипе пуçĕнчен ачашласа илчĕ Кăрахъян.

— Питĕ юрататăп-çке, аппа.

— Итле-ха, Чинук аппа, — терĕ Кăрахъян. — Тата çапла çыр. Кăрахъян пилĕкне авман, пуçне усман, те, пуянлăхшăн çунмасть, ыйткалакан та пулмасть, те, Хĕлипе хăй патне илсе кайрĕ, те.

— Кама апла калатăн эсĕ, аппа? — ыйтрĕ Хĕлип.

— Аçу патне çыру çыратпăр.

Пӳртри ачасем пурте Чинук патне пырса тăчĕç, хайсенчен те салам калама ыйтса шавларĕç.

Çырăва тăваткал туса çыпăçтарсан, Кăрахьян Хĕлиппе пĕрле тухса кайрĕ, Чинуксен нумайранпа лаша килсе кĕмен хапхи умне çуна йĕрĕ хăварчĕ.

 

23

Йĕлмекассинче кĕске çапăçу пулса иртнĕ хыççăн Улангин халăх милицийĕн отрядне вăрçă ĕçне вĕрентрĕ, Изотовпа калаçрĕ, анчах вĕсем иккĕш икĕ тĕрлĕ шухăшларĕç. Улангин Энтрипасарĕнчен килсе тухнă усал вăй ăнсăртран пулман, кулаксем, пысăк пăлхавăра хатĕрленсе, шăл хăйраççĕ, тесе тавлашрĕ.

— Ӳсĕр карма çăварсем такам хĕтĕртнипе Йĕлмекассине пырса тухнинчен ним тĕлĕнмелли те çук, малашне те ун пек тамаша килсе тухас пирки халăха хăратма та кирлĕ мар, — терĕ Изотов.

Улангин ку яхăнта текех вулăсра пурăнчĕ, сайра хутран ялне пыра-пыра кайрĕ. Паян акă пухăннă ĕçсене йĕркелеме вăл ял Советне ирех пырса ларнă. Тарăн шухăша кайнă пирки Улангин урамра лаша тулхăрнине те илтмерĕ, алăк уçăлчĕ те Изотов пырса кĕчĕ.

— Çул май сан патра пăртак ăшăнса тухас терĕм-ха. — Изотов тимĕр кăмака умне пырса тăчĕ. — Эсĕ темле усал вăйсем сиксе тухасран, коммунистсене, чухăнсене тапăнасран шикленетĕн. Халĕ ялсенче пулкаларăм, Варлам пек пысăк пуянсем те хăйсене лăпкă тытаççĕ.

— Çĕлен яка, анчах унăн сăнни пур, Дмитрий Изотович, — уткаласа çӳреме тытăнчĕ Улангин. — Варлам ăслă та чее. Вăл Каюра Тимахви пек суккăр паттăрла нихçан та сиксе тухмĕ, халĕ урăх, чăн та, вак-тĕвек çапăçусем пулмĕç, епле те пулсан пысăк сăлтав шырĕç, Варлам пек чее пуянсем хăйсем тавра вăй пухĕç.

— Епле ăнланмалла-ха, Гаврил Харитонович? — икĕ аллине те сулкаласа каларĕ Изотов. — Йĕлмекасси çыннисем Варламăн пытарнă тыррине туртса илчĕç, анкартинчи капанĕсене те каçăрăлса ларма памарĕç. Варлам çапах та нимĕн те шарламарĕ.

— Пирĕн халăха сыхă тытмалла, — терĕ Улангин. — Çĕршывра ахăрсах вăрçă пырать. Хĕрлисемпе шуррисем çапăçаççĕ. Çакна Варлампа унăн тусĕсем пĕлмеççĕ тетĕн-им? Вăрçă пирĕн пата та килсе тухма пултарать. Вара Варлам хуçа хăй килĕнче икерчĕ çисе ларĕ-ши е хăй майлă çынсене пăшал тыттарĕ-ши? Çак хăрушлăх çинчен пирĕн халăха кулленех ăнлантарса памалла, чухăнсен вăйне ӳстерсе пымалла.

— Варлама мăйĕнчен ярса тытар-и, тĕкме юпинчен çакар-и? — терĕ Изотов.

— Эпĕ никама та çакасшăн мар, Дмитрий Изотович, — хушса хучĕ Улангин, ăна хулĕнчен тытса. — Варлам таврашĕсем мĕн кăна хăтланмарĕç ĕнтĕ? Ваçка арăмне çĕçĕпе чиксе вĕлерчĕç, Ямшăк Михали арăмне вутра çунтарчĕç, Михаляна хăйне ним çукран вăрă туса хучĕç, леш вара ялтан тухса тарчĕ. Тихха Натюкĕ Варлам Люшши пирки вилчĕ. Эпир пĕр йĕксĕке те саккун умне тăратман, çапла вара чухăнсен хутне кĕмен.

— Эсĕ ăслă та хăюллă çын, Гаврил Харитонович, — Изотов Улангин çине тӳррĕн пăхса илчĕ. — Мĕншĕн ним çукран нимĕр пĕçеретĕн? Ямшăк Михали Варлама вĕлерес тесех пенĕ, хăй çиллине тавăрнă.

— Мĕншĕн Варлам Люшшине ирĕкре тытатпăр, пĕр хуларан тепĕр хулана сутă тума çӳрететпĕр? — кăшкăрса ярас пек каласа хучĕ Улангин.

Çав самантра пăлтăр умĕнчи пусма çинче такам утни, ĕххĕмлетсе ӳсĕрни илтĕнсе кайрĕ. Туя çине тайăнкаласа, хăрах урине сĕтĕрнĕ пек кăштăртаттарса Тилли Куçми пырса кĕчĕ, хăй чавсисем çине саплăк хунă кивĕ кĕрĕк тăхăннă, пилĕкне пăявпа туртса çыхнă.

— Уланкă шăллăма курас терĕм, — хăранă пек тытăннă сасăпа каларĕ Куçма. — Чăрмантартăм пулас та...

— Ĕнер каччă пекех çӳреттĕн-çке. Уруна ăçта хайăртăн апла? — Улангин ун пĕвне виçнĕ пек пăхса илчĕ.

— Çамку çине арăму митал лартрĕ-и? — ыйтрĕ Изотов.

— Каласа пама та аван мар, — терĕ Куçма.

— Ма, ара? — ыйтрĕ Изотов.

— Хамăр ял çыннипе кăмăллă пурăнас килет, анчах каласах пулать ĕнтĕ. Ĕнер каçхине Алтаккин пырса тухрĕ, малтан чиперех калаçса ларчĕ. Манăн сыпмалли те пăртакçă пурччĕ. Кайран вăл, Алтаккин шăллăм, мана мунча пӳртрен сĕтĕрсе кăларчĕ те кăлтăрин-пăлтăрин пачĕ, юр çине çапса ӳкерчĕ, ман çине ларса канчĕ, ватă çурăм шăммине шатăрах тутарчĕ. Ĕлĕк тырă вырнă чухне пилĕк ыратни, вĕри хăмла çыхсан, çăмăлах иртсе каяканччĕ. Халĕ хăмла шырама тухрăм та Уланкă шăллăм патне кĕрсе тухас терĕм. Эсир Алтаккине ан вăрçăр. Пĕлсен вăл мана тепĕр хут кăлтăрин-пăлтăрин тума пултарĕ.

— Санăн ĕлĕкхи усаллăхна аса илнĕ ĕнтĕ, — терĕ Улангин. — Хăçан килсе çитнĕ вăл?

— Ĕнер каçхине.

— Унпа курса калаçасах пулать, — терĕ Изотов, кĕрĕк тӳмисене çаклатма тытăнса.

— Манăн хамăн та айăп пур-тăр. Мана каçартăр, чунĕ çине йывăр илсе ан çӳретĕр, — Тилли Куçми алăк патнелле утрĕ, тухса кайнă чух виçĕ хутчен пуçне усса каларĕ: — Ăнсăртран чăрмантартăм сире. Эпĕ каласа парасшăн марччĕ, сăмах вĕçерĕнсе кайрĕ.

— Уйрăм çынсем пуянсене кăлтăрин-пăлтăрин панипе эпир малалла каяс çук, Улангин юлташ, — каласа хучĕ Изотов. — Алтаккин пек çынсем пирĕн власть ĕçне пăтраштарса яма кăна пултараççĕ. Мĕнлерех çын вăл Алтаккин?

— Алтаккин ĕлĕк Тилли Куçми патĕнче тарçăра ĕçленĕ, Тилли Куçми хĕстернине кура таркăн пулса кайнă, Тилли Куçми асапĕнче арăмĕпе ачи-пăчи выçă ларнă. Алтаккин мĕн пĕчĕк ачаран пуçласа пуян çынна тарăхса пурăннă, халĕ килне таврăннă, капланса çитнĕ çиллине тытса тăрайман ĕнтĕ, çавăнпа Тилли Куçмине çапса янă. Çынсем пĕрерĕн çиленнине халăх çилли туса хурас пулать, Дмитрий Изотович, унсăрăн кулаксем пире пĕрерĕн те, ушкăнĕпе те вĕлерĕç, тиркесе тăкĕç, вак касса шыва та путарĕç, вутра та çунтарĕç. Епле лăпкăн калаçать пуян! Пире халĕ Тилли Куçмисем мар, Алтаккин пек çынсем кирлĕ. Кайрăмăр! — терĕ Улангин, шинельне хулпуççи çине уртса, алăк патнелле утрĕ.

Тулта янкăр уяр. Хĕвел кăвак тӳперен сиксе анас пекех пăхсан та, вĕçекен çерçи персе ӳкмелле сивĕ. Ăшă пӳртрен тухнă хыççăн эххĕм ӳсĕрни те çилсĕр сывлăшра янăраса каять, йывăç турачĕсем çинчен пас ӳкерет. Улангин хĕрсе кайнă калаçăва урамра хускатса ярас темерĕ, çӳле кĕрт çинче вĕрлĕк хапха тăррисем кăна курăнса тăракан киле пырса кĕнĕ чухне хыçалтан пыракан Изотова:

— Куратăн-и, — терĕ, — Тилли Куçминчен тарса çӳренĕ чухне Алтаккин кил-çурчĕ епле юхăнса кайнă, кĕлет тăррине витнĕ улăм та выльăх çăварне кĕнĕ.

— Халăхран пулăшса пулмарĕ-и? — ыйтрĕ Изотов. — Ăçтан илес-ха? Хăвалăх пуянĕсенчен-и? Юрать-ха, эсĕ вулăсран тăвар патăн, пурăнкалатпăр, хуралтăсем тăрринчи улăма тăвар шывĕпе йĕпететпĕр, ĕнесене усратпăр.

Вĕсем лутра алăкран умлăн-хыçлăн пырса кĕнĕ чухне урайĕнче хĕвел ури сиккелерĕ.

— Килĕрех! — терĕ кăмака çумĕнче хĕртĕнсе тăракан хĕрарăм.

— Алтаккин патне килнĕччĕ те... — терĕ Улангин.

— Эпĕ хам та вăл вăранасса кĕтсе ывăнтăм ĕнтĕ. Юмахри Кукша Иван пек çывăрать. Алтаккин! — хытă кăшкăрса илчĕ хĕрарăм.

— Э? — илтĕнчĕ кăмака çинчен сасă.

— Эпир сан пата иккĕн килсе тухрăмăр. Ку — эпĕ, Уланкă Кавришки.

— Килте пĕлтĕрхи çуркуннеренпе çывăрса курманччĕ. Эх, рехет-çке килти кăмака! Анас та килмест. Пĕрре вăранатăп та каллех çывăрса каятăп, — Алтаккин сиксе анчĕ, кăмака хушшинчен çара уранах тухрĕ.

— Эсĕ, старик, тарлă ӳт-пӳпе сивве ан тух-ха, — арăмĕ тĕпелтен кивĕ кĕрĕк пырса пачĕ, умне пĕр мăшăр çăм пушмак лартрĕ. — Ачасем ĕçчен, каланине пĕтĕмпех итлеççĕ, хĕл варринче çунашка сĕтĕрсе вăрмана каяççĕ, çапă турттарса килеççĕ. Ашшĕ килнĕ ятпа савăнса, çĕрле сиксе тăрса кăмака хутса ятăм, нумайранпа пухăннă сивĕ сывлăша пӳртрен хӳтерсе кăлараймарăм-ха çапах. Çав шуйттан Тилли Куçми пĕтĕм пурнăçа пĕтерчĕ. Пуçне пултăр! — хĕрарăм урайне сурнă пек турĕ те урипе таптарĕ.

— Эсĕ, карчăк, ытла палкаса ан кай-ха, мана çынсемпе калаçма пар. — Алтаккин Улангинпа Изотова алă пачĕ, вĕсене хулĕсенчен тытса кăмака çумĕнчи сак çине лартрĕ. — Эпĕ каçхине яла килсе çитрĕм те, терĕ вăл, — тӳрех Тилли Куçми патне кĕтĕм. Вăл мана эрех те ĕçтерчĕ, йăпатса та калаçрĕ, анчах сĕтел хушшинче те унăн тилĕ чунĕ сисĕнсе тăчĕ, çавăнпа эпĕ ăна тула сĕтĕрсе кăлартăм, юр çине йăвантарса, кăлтăрин-пăлтăрин патăм. Ун кăкăрĕ çине ларса тапак туртса ăша кантармаллаччĕ те, çумра тапак пулмарĕ.

— Апла, Алтаккин тусăм, ытла çиллес тавăру пулатчĕ, — терĕ Изотов.

— Çав тискер чунсем хушшинче çемçе кăмăллă пулас-и, Дмитрий Изотович? — сиксе тăчĕ Алтаккин. — Пире çапнă-тăк, пирĕн те çапмалла. Эпĕ ĕнер каç хамăр приход пупĕ патĕнче пултăм. Вăл мана ĕлĕк тараса чавса панăшăн укçа памаллаччĕ, укçине пама пĕлеймерĕ, манпа пĕрле эрех ĕçсе ӳсĕрĕлчĕ, «вы жертвою пали» тесе пытару юрри юрласа пачĕ. Коммунистсене пытарнă чухне юрлăпăр ку юрра, тет.

— Эсĕ, Алтаккин, ӳсĕр пуп лĕпĕртетнине итлесе ан çӳре! Чунна ытла ан тарăхтар. — Изотов, ура çине тăрса, аллине Алтаккин хулпуççи çине хучĕ.

— Кала-ха эсĕ, Дмитрий Изотович! — Алтаккин ун умĕнчен пăрăнса тăчĕ. — Мĕншĕн вăл, çӳлти атте чури, «вихри враждебные» юрламасть?

 

24

Сарлака тĕттĕм уй-хирте варă-хурах мар, çамки çинче шур çăлтăрлă хура лаша çилхи витĕр çил шăхăрать, çуна тупанĕсем юра лекми вĕçсе пыраççĕ. Çак çуна çинче, Хусаналла каякан ирхи поезда çитес тесе, Корней Хрисанфовичпа Варлам ывăлĕ Мĕтри ларса пыраççĕ. Питех те васкаççĕ вĕсем Хусана, унта вĕсен пысăк ĕç тумалла, хăйсем пек çынсемпе тĕл пулса калаçмалла. Икĕ эрне çеç иртрĕ-ха, вĕсем, кăрлач сиввине пăхмасăр, çакăн пекех Хусана васканăччĕ. Ун чухне Корней Хрисанфовичпа Мĕтри пĕтĕм чăвашсен çар сьездĕнче пулчĕç. Халĕ ĕнтĕ ĕçе тытăнма вăхăт, çавăнпа вĕсен палăртса хунă срока çитмелле.

Пĕр самантрах вĕсем Хура кĕпер патне çитрĕç, кĕр-кĕр туса юлчĕ вĕсем хыççăн кĕпер айĕнчи тарăн çырма. Кунта ĕнтĕ пĕлтĕр антарнă Пракух виллин чунĕ çав кĕрлеве çĕклерĕ пулмалла, çавăнпа Мĕтри чунĕ сӳ турĕ.

Урăх нимле сас-чӳ илтмесĕр, никама та хирĕç пулмасăр вĕсем станцие çитрĕç. Корней Хрисанфович, çул тăршшĕпе хыçне таянса пынăскер, лаша лапсăркка йывăçсем айне чарăнсанах çуна çинчен сиксе анчĕ.

— Люшша, вĕçтер каялла! — аллисене хаваслăн çапкаларĕ те Корней Хрисанфович, тăлăпне хывса çуна çине хучĕ. Вара, Мĕтри çине пăхса, пуçне сулса илчĕ. — Пирĕн çул анăçлă пулас пек туйăнать, Дмитрий Варламович! Лаша та такăнмарĕ, усал йытă та сиксе тухса вĕрмерĕ, пĕр-пĕр çын та хирĕç пулмарĕ,

— Эсир каланă пек пултăрччĕ, Корней Хрисанфович, — терĕ Мĕтри, вăл та тăлăпне çуна çине хучĕ.

— Чипер çитĕр ĕнтĕ, — тутăрпа çыхса лартнă сăмси витĕр нăйлатрĕ ямшăка килнĕ Люшша. — Телей пултăр, — хушса каларĕ вăл, аллине тăсса.

— Инкек-синкек пулас пек ан сывпуллаш. Эпир те пĕр виçĕ кунтан каялла çитетпĕр. — Корней Хрисанфович лав хускалса каясса кĕтмерĕ, кĕрт хĕвсе кайнипе кăшт анчах курăнса ларакан хĕрлĕ чул çурт еннелле утрĕ, çывăрса кайма тытăннă урине çăмăллатма темиçе хут сиккелесе илчĕ.

Вокзал хурал пӳрчĕ пек пулса кайнă. Тĕр кĕш халăх хушшинче чарăнса тăрас килмерĕ Корней Хрисанфовичăн, вăл станци кантурне кĕчĕ.

— Епле пурнăç чупать? — терĕ вăл телеграф аппарачĕ умĕнче сĕнксе ларакан ватăрах çынна. Вăл ĕнтĕ çак çын, ĕлĕкхи пек вирхĕнсе тăрса, хăйне пукан лартса парасса кĕтнĕ, анчах ватă диспетчер хальхинче ун çине пĕрре хăяккăн пăхса илчĕ те, кирлĕ мар çĕртенех пулмалла, телефон тăрăх кăшкăрашма пуçларĕ.

Корней Хрисанфович, улпут, çиленчĕ, портсигартан пирус кăларса, чĕртсе ячĕ:

— Мĕскер эсĕ кирлĕ мар çĕртен трубкăсемпе ахăратăн? Ватăлса йӳтенĕ пек...

— Йӳтесе кайăн кунта: килеççĕ те тĕтĕм мăкăрлантараççĕ. Паçăр туртрĕç, туртрĕç, тотово туртрĕç — сывлама та çук, куçсем те касăлса ыратаççĕ.

— Тапак тĕтĕмне ĕмни хуйха пусарать, — терĕ Корней Хрисанфович, алăк патĕнчи сак çине ларса.

— Мĕн пусăрăнни унта... Картиш хыçĕнче ӳсекен хаяр тапака перекетлес тесе, мăкпа хутăштарса туртаççĕ, мурсем...

Каласа пĕтереймерĕ диспетчер, шăнкăртатма тытăннă телефон патне туртăнчĕ, трубкăна тытрĕ, итленĕ çĕртенех килнĕ çын еннелле çаврăнса:

— Ăçталла эсир? — тесе ыйтрĕ.

— Хусана.

— Поезд ирхи çук, каçчен пулмасть, — терĕ те, пĕр трубка хыççăн теприне илсе, вĕçĕмсĕр калаçма пуçларĕ.

Корней Хрисановича кичем пулчĕ, вăл перрон çине тухрĕ.

Хĕллехи кĕске куна иртен пуçласа каçчен вĕсем Мĕтрипе пĕрле станци умĕнче уткаласа ирттерчĕç. Хăйсене ĕлĕкхи пек билет пырса парасса та, ăсатасса та кĕтмерĕç, çаннисене татса хăварас пек талпăнса, халăх хушшине кĕрсе кайрĕç. Куçран тĕртсен те курăнми тĕттĕм вокзалта хĕрарăмсем çухăрашни, ачасем макăрни, арçынсем чăвашла та, тутарла та, вырăсла та акăш-макăш ятлаçни илтĕнсе тăчĕ. Билетсем илсен, тумтир çинчи тӳмисене хăвара-хăвара, уçă сывлăша тухса ӳкрĕç вĕсем. Çав самантра йытă çăварĕ пек хĕп-хĕрлĕ куç курăнса кайрĕ, шăршăллă çăра тĕтĕмне юр çине пăрахса, пăравус иртсе кайрĕ те чарăна пуçларĕ. Корней Хрисанфович юлашки вăхăтра чĕри чиккеленине манса кайрĕ, чарăнма ĕлкĕрмен вагонсем çумĕпе чикеленсе каяс пек чупрĕ, хăй хыççăн Мĕтри сиксе чуинине илтсе пычĕ.

— Дмитрий! — тесе кăшкăрчĕ, «Варламыч» теме ĕлкĕреймерĕ, вагон пусми çине вирхĕнсе хăпарса тăчĕ.

— Чим-ха! — терĕ те алăка хупăрласа тăракан çын ун пичĕ çине хунар çутине тĕллерĕ.

— Билет пур, юлташ! — терĕ Корней Хрисанфович.

— Халĕ мана буржуйсем те юлташ теме тытăнчĕç, — терĕ кондуктор, хăй алăк янаххи çумне тайăнса тăчĕ.

— Эпир унпа иксĕмĕр те ялтан, ахаль хресченсем, — терĕ пусма çине сиксе хăпарма ĕлкĕрнĕ Мĕтри.

— Кĕрĕр эппин. Халĕ çынсене палласа илме çук, буржуйсем хресчен пек тăхăнаççĕ, хресченсенчен буржуй пек тумлисем те пур, — кулкаласа калаçса илчĕ кондуктор. Поезд чарăнса тăмасăрах хытăран хытă кайма пуçларĕ.

Корней Хрисанфовичпа Мĕтри тĕттĕм вагона кĕрсе кайрĕç. Вагонра çынсем харлаттарса çывăрни илтĕнет.

— Халĕ ĕнтĕ, Мĕтри тусăм, епле пулсан та çитетпĕр, — чăвашла шăппăн каларĕ Корней Хрисанфович, унтан хăлхи патнерех таянчĕ те, — кунта ĕç çинчен сăмах ан тапрат, мана атте ячĕпе ан чĕн, — тесе хучĕ.

Ку таврари чаплă арман улпучĕ ĕмĕрĕнче малтанхи хут кăмăлне сасартăках улăштарчĕ, ниçта ларма та, тĕрĕнсе пыма та май çук тăвăр вагонта чăвăш сăмахĕсене виçсе, шăкăл-шăкăл калаçса пычĕ, Мĕтри вăл капла калаçма пĕлнинчен шалтах тĕлĕнчĕ. Улпут сăмахĕ мунчалапа пушăт, çăпатапа шĕшлĕ тавра çаврăнчĕ, унтан аякка каймарĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн