Электронлă вулавăш

Лида чĕнмест. Вăл хытах сехĕрленнĕ пулас, Микулай хӳттинче тăрать.

— Ăçта пирĕн кин? — шыва чикнĕ вутпуççи пек чашкăрса илчĕ Ăçтиçук-Таçук. — Кунта терĕç!..

— Кам каларĕ-ши?

— Шанчăклă çын! — Ăçтиçук-Таçукăн куçĕсенче вĕрçĕнĕ пăхăр укçасем çиçсе илчĕç: пĕр пус — икĕ пус, пĕр пус — икĕ пус. — Эс, çичĕ ют, чĕнмесен те юрĕччĕ, — терĕ вăл Микулая. — Санран ыйтмаççĕ, Литюк, ăçта пирĕн кин?

— Эпĕ... Эпĕ ăçтан пĕлем-ха, Таçук аппа, — пăлханнă сасăпа хуравларĕ Лида, Микулай хӳттинчен тухса. — Курман, пĕлместĕп. Пирĕн патра пулман вăл...

— Хэ-э, пулман эппин! — Ăçтиçук-Таçук тӳрех крыльца патнелле ыткăнчĕ, анчах унăн çулне агроном пӳлчĕ.

— Тăхтăр-ха, хисеплĕ Дарья Варламовна, — терĕ Шангин. — Кам вара эсир çын кил-çуртне ухтарса çӳреме? Милици? Угрозыск? Следователь? Прокурор?

— Ы-ых, сана! — икĕ чышкине чăмăрласа, хире-хирĕç тăнттăн çапса илчĕ Ăçтиçук-Таçук. — Вĕçĕмех ман çул çинче тăратăн!.. Эп сана!.. Эп сана кăтартăп-ха!.. Асăнтарăп!.. А эсĕ тата... — Лидăна хирĕç сиксе ӳкрĕ вăл. — Хĕр пуçăн иртĕхетĕн... Каччăсемпе упăшкаллă хĕрарăмсем валли вăрттăн улахсем тăватăн!.. Намăссăр!.. — Ăçтиçук-Таçук кунта хапха юпи хĕрелсе каймалла усал сăмахсем каласа тăкрĕ, юлашкинчен, çиллине шăнараймасăр, ӳлесе-макăрса ячĕ. — Таçтан çичĕ ютран йăтăнса килеççĕ те чип-чипер ырă çынсене тăркăнтарлах мăшкăл тăваççĕ. Тупăпăр-ха, эпир те хӳтлĕх тупăпăр!.. Ӳ-ӳ-ӳ!

Унччен те пулмарĕ Ăçтиçук-Таçук Лида çине тепĕр хут сиксе ӳкрĕ.

— Кала, чикан хĕрĕ, ăçта пытартăн кине? Нӳхрепе-и е тĕпсакайне? Е пахча витĕр хăйсен килне тартрăн-и? Тупатăп! Пурпĕрех тупатăп! Çĕр айĕнчен чавса кăларатăп!.. Эс, чикан хĕрĕ, çак килтех шăна кăмпи пек пĕрĕнсе лар! Ĕмĕрне качча тухмалла ан пултăр! Тип! Хăр! Тьфу! Тьфу! Тьфу!..

Картран вĕçерĕннĕ Ăçтиçук-Таçук, енчен енне çаврăнса, виçĕ кĕтесселле сурчĕ те Лидăсен картишĕнчен арçуриллех тулкăшса тухса кайрĕ.

— Асту такăнса ан ӳк! — терĕ Микулай, ăна хапхаран ăсатса. — Чипер кай!..

Микулай шӳт тăвасшăн пулчĕ, анчах хăйĕн кăкăрĕнче темĕнле пăтранчăк шыв вĕресе хăпарнăн туйăнать. Мĕн тери ырă кун пăсăлчĕ!.. Ĕнтĕ Ăçтиçук-Таçук каллех пĕтĕм ялĕпе чан çапса янратать: «Агроном çапла... Агроном капла... Çын арăмĕпе... вăрттăн кĕтесре...»

Лидăна та аван мар. Ăçтиçук-Таçук ăна пĕр сăлтавсăрах кӳрентерсе пĕтерчĕ. Эх, этем!.. Этем мар, чăннипех ăçтиçук! Вĕреçĕлен... Уншăн пулсан, çĕр çинче ĕнтĕ пĕр таса вырăн та, пĕр таса чун та, пĕр ырă çын та çук. Паллах, Хатарсемсĕр пуçне. Уншăн тĕнчере нимле таса туйăм та, нимле юрату та çук. Упăшка та арăм. Çавсем кăна. Упăшка — хуçа, арăмĕ — ун чури, хăрхăмĕ. Ытти вара пĕтĕмпех — суту-илӳ. Кин вăйĕпе вăл çĕрулми, пахчаçимĕç лартса тăвать, картиш тулли выльăх-чĕрлĕх, хур-кăвакал ĕрчетет, вĕсене йăлтах сутмалла, услам тумалла. Куçĕнче пĕрехмай пăхăр укçа йăлтлатса сикет: пĕр пуслăх — икĕ пуслăх…

— Каçар, Лида, — терĕ Микулай, хуçăлнă кăмăлпа хĕр аллине тытса. — Каçар. Сана ахалех айăпа кĕртрĕм... Анчах маншăн паян чи çутă кун... Вăл пăсăлчĕ пулин те, халь, акă, хĕвел анчĕ пулин те, ман кăкăрта çав-çавах çутă, ырă... Тав тăватăп сана, Лида!.. Сывă пул!.. Тепре куриччен... ыранччен... Нина пирки ытлашши ан пăшăрхан... Вăл хăйĕн телейне тупатех... Ăна чун кĕнĕ... Унăн халь çунат пур... Литюк, ан ятла мана, — каччă хĕре икĕ хулĕнчен тытса пăчăртарĕ те урамалла тухрĕ.

Клуб умĕпе иртнĕ чухне Микулай паçăрхи вырăнтах, крыльцара, икĕ çын тăнине асăрхарĕ: Кариньковпа Георгий Хадаров... Урамра тĕттĕм мар, çын сăнне аванах уйăрса илме пулать. Агроном çывхарса килнине курсан, Кариньковпа Георгий Хадаров клубалла кĕчĕç. Иккĕленмелли çук, Ăçтиçук-Таçука Кариньков çул кăтартнă... Унăн ирсĕр ĕçĕ ку. Çапла вăл хăй валли çăлăнăç е çăмăллăх шырать. Вăл мораль тасалăхĕшĕн кĕрешет имĕш, анчах çынсем ăна ăнланаймаççĕ-мĕн. Халиччен ăна хӳтĕленĕ Уруков та халь, авă, ун ĕçне тĕрĕслет. Çук, çук, Кариньков парăнасшăн мар-ха. Вăл Шангинăн кашни утăмне йĕрлет, ăна йăнăш çулпа каясран «сыхлать». Атя, тăрăш, Кариньков юлташ, хытăрах тăрăш! Эс тунă «пархатарлă ĕçе» этемлĕх манмĕ!..

Киле таврăнсан, Микулай хăйĕн дневникне те çав сăмахсенех çырса хучĕ. Юлашкинчен хушрĕ: «Килес ăрусем, сана чыс туса, тен, палăк лартĕç. Хура юпа».

 

24

Тепĕр кунне Шангин колхоз правленине çитиччен малтан тимĕрç лаççи патне пычĕ. Кунта, лупас айĕнче, комбайнерсем лафетлă жаткăсене юсаççĕ, унччен юсăнă агрегатсене тепĕр хут тĕрĕслеççĕ, асăрханă мĕнпур кăлтăк-сăлтăка тӳрлетеççĕ.

Пĕлнĕ пекех, колхоз механикĕ Иван Ермолаевич çула майăн правленирен Шангин валли çыру илсе пычĕ. Çырăвĕ Шупашкартан килнĕ. Кĕнеке издательствинче ялхуçалăх литератури енĕпе ĕçлекен редактор: «Май пулсан, Шупашкара çитсе кураймăр-ши?» — тесе çырать Микулай патне. Ялхуçалăх институтĕнчи ученăй Совет сĕннипе издательство Николай Шангинăн «Тăпра юхăннине чарасси» ятлă алçырăвне чăнласах уйрăм кĕнеке туса кăларасшăн иккен. Ку хайхи унăн дипломлă ĕçĕ. Тĕрĕссипе, ăна пичетлесе кăларассишĕн нимĕнле ученăй Совет та мар-ха, ӳсентăран кафедринчи Чумайкин доцент, ара, хай канăçсăр Иван Андреевич, хыпăнса-çунса çӳрет. Микулайшăн ырă хыпар. Çырăва вăл çавăнтах Иван Ермолаевича та вулаттарчĕ.

— Яснă-ясмăк — терĕ вăл кулкаласа. — Кĕçех писателе тухатăн. Вĕçтер, кайса кил!.. Халь вĕри ĕççийĕ мар.

Çамрăк агроном юлашки вăхăтра колхоз механикĕпе питĕ çывăх туслашрĕ. Чăн та, вĕсем кăмăлĕсемпе йăлтах расна çынсем. Пĕри, лутра пӳ-силлĕскер, — çывăхра тупăпа кĕрслеттерсе персен те çĕр çинче вырăнтан хускалми çирĕп, нăкă тăракан çын. Кăмăлĕ те яланах ун пĕр пек тикĕс, лăпкă, анчах вăл чĕресĕр çын мар. Никама та вырăнсăр кӳрентермĕ. Тепри, Микулай, — вĕрирех этем. Капланса килнĕ самантлăх туйăма хăвăрт парăнать. Вĕсене иккĕшне пĕрлештерсен, шăпах пĕр лайăх çын, пур енчен те пиçсе çитнĕ çын, пулĕччĕ.

Механика ялта пурте Иван Ермолаевич тесе чĕннĕрен Микулай ăна çулĕпе хăйĕнчен чылай аслăрах çын вырăнне картнă. Сăнĕпе те, шăмшакĕпе те вăл Шангинран аслăрах курăнать. Анчах механик агрономпа пĕр тантăш иккен. Вăл — комсомолец. Иртнĕ хĕлле, çеç парти кандидатне кĕнĕ. Шанчăклă çын Ермолаев.Чĕлхи тӳрккесрех пулсан та, чунĕ евĕк. Çавăнпа Микулай ун патнелле кунран-кун хытăрах туртăнать, хăйĕн кăмăл-туйăмĕ пирки те унпа пĕр пытармасăр сăмахлать. Вĕсен хушшинче пĕр-пĕринчен вăрттăн-кĕрттĕн хăтланасси çук. Уçă чунсем.

Ĕнер Лидăсен килĕнче мĕн пулса иртнине те Микулай Иван Ермолаевичран пытарса тăмарĕ.

— Яснă-ясмăк — терĕ лешĕ, улăм шлепкине ĕнси çинелле тĕртсе. — Ман хăлхана та çакланнăччĕ ку сас-хура. Ăçтиçук-Таçук ĕнер каçранпах янрашса çӳрет... Эс хăвăнне пĕл! Уçăлмалла, акă, Шупашкара вĕçтерсе çитсе кил.

Чăн та тĕлĕнмелле: Иван Ермолаевичпа пĕр-икĕ сăмах хушса илетĕн — самантрах лăпланатăн. Тĕрĕс, Микулайăн Шупашкара çитсе килмеллех. Агрохими лабораторийĕ валли Мускавран хатĕр-хĕтĕр çитмени — çавна та тĕрĕслесе пăхмалла. Колхозра лаборатори уçас тесе, юлашки вăхăтра парторганизаци секретарĕ Уруков хăй питĕ хытă тăрăша пуçларĕ. Вăл хутшăннипе медпункт çумĕнчи пушă çурта правлени агроном аллине пачĕ. Кирлĕ япаласем туянма укçа та тупăнчĕ. Колхоз председателĕ Сармаев пĕр сăмах та хирĕç чĕнмерĕ.

— Наукăпа туслăрах пулар, эппин, — терĕ кăна. — Çынсенчен юлар мар. Халь пур çĕрте те хими.

Шупашкара çитсен, Микулайăн, паллах, чи малтан института кĕрсе тухмалла, Чумайкин доцентпа тĕл пулмалла. Тăпра е вăрлăх анализĕсем тумалли хăшпĕр япалана тупма халлĕхе, тен, вăл пулăшĕ. Шангин институтра вĕреннĕ чух çав ырă чунлă доцент ăна ытти студентсенчен маларах картатчĕ, хисеплетчĕ. Халь пулăшсан вара — тем пекехчĕ... Манман-тăр-ха вăл Шангин студента?!.

Медпункт çуртĕнчи пушă çурта агроном дезинфекци тусах тасаттарчĕ. Правленирен пĕр сĕтел, виç-тăватă пукан куçарса пычĕ. Халь ĕнтĕ унăн ларса ĕçлеме хăйĕн кĕтес пур. Медпунктпа кӳршĕллĕ пулни çеç ăна кăшт эрлентерет. Тĕрлĕ сăмах-юмах пуçланасса кĕтсех тăр. Чăн та, халлĕхе Римма Хаяркина пĕр тикĕсех тытать хăйне. Вĕсен хушшинче ун пекки-кун пекки нимĕн те пулман тейĕн. Шангин каллех укола çӳрет. Римма хĕреле-хĕреле каять...

«Хитре лĕпĕш... — хăй ассĕн шухăшлать çамрăк агроном. — Пурнăç çийĕпе çăмăллăн кăна вĕçет... Хăш чечек çине ларас килнĕ, çавăнта пырса ларать... Чим, аплах-ши?! — çав хушăрах иккĕленсе те илет Микулай. — Авă, Ванька Черкалов... мĕнрен япăх каччă?.. Риммăшăн çулăмсăрах çунать. Анчах Римма унран пăрăнать... Кашни турат çинех лармасть апла ку лĕпĕш... Нивушлĕ чăнласах юратать вăл мана?»

Шупашкара тухса каяс кунхине Шангин медпункта ирех пычĕ, Римма çитейменччĕ-ха. Микулай хăйĕн «лабораторийĕнче» кĕтсе ларчĕ. Кунта халлĕхе ним çук пулсан та, ячĕ пур — лаборатори!

Пĕр çур сехетрен Римма килчĕ. Çийĕ-пуçĕ унăн яланхи пекех элккен, сăнĕ вара кăмăллах мар. Микулай ăна сывлăх сунсан, вăл хытă пăчăртаса тытнă çаврашка тутине аран çеç уçкаларĕ.

— Мĕн пулнă сана, Римма? — ыйтмасăр чăтаймарĕ каччă. — Усал тĕлĕк куртăн-им?

— Усал тĕлĕк çав, — мăкăртатса илчĕ хĕр.

— Мĕн-ши апла?

— Калама та хăрушă...

— Кала ĕнтĕ!

— Сана хальхинче йытă мар, кашкăр туласа тăкнă пек...

— У-у-у! — сехĕрленнĕ куçне-пуçне чарса пăрахрĕ те Микулай ахăлтатса кулса ячĕ.

— Нимĕн кулмалли те çук, — çаврашка куçĕсене йăлт-ялт сиктеркелерĕ Римма. — Тата... сăмах илтрĕм: сана Кариньков ялти çамрăксем валли лекци вуласа пама хушнă, тет.

Микулай хăлхине чăнках тăратрĕ. Кунта каллех пĕр-пĕр чĕмере.

— Мĕнле лекци? — асăрханса ыйтрĕ вăл.

— Мораль кодексĕ çинчен... — терĕ Римма йĕкĕлтенĕ сасăпа.

Çамрăк агроном йăлтах ăнланчĕ. Кариньков пулăшнипе, Ăçтиçук-Таçук тăрăшнипе çĕнĕрен хускалнă сас-хура Римма хăлхине те çитнĕ. Агроном çын арăмĕпе ют пахчасенче пытанса çӳрет имĕш. Римма, паллах, кĕвĕçет. Вăл ĕнтĕ Микулая «хăйĕн» тесе шутлать.

— Эх, Римма, Римма! — ирĕксĕррĕн кулса илчĕ каччă. — Чăн та, хаяр иккен эсĕ, Хаяркина юлташ...

— Хаяр пулăн унта! — çурăмĕпе вăрт çаврăнса тăчĕ хĕр. — Эпĕ сана... шансаттăм... Эсĕ пур, çаплах ют арăмшăн хыпăнса çӳретĕн...

— Кирлĕ мар ун пирки, Римма, — чунтан йăлăннă сасăпа ыйтрĕ Микулай. — Кирлĕ мар... Санăн та хăвăн ăраскална урăх сукмак çинче шырамалла... Урăххи юратать сана, Римма!..

Ку сăмаха илтсен, хĕр шартах сикрĕ. Вăл пичĕпе каччă еннелле çаврăнчĕ те чунĕ татăласла сасăпа кăшкăрчĕ:

— Кирлĕ мар мана урăххи! Кирлĕ мар!

Хăй çавăнтах пĕчĕк ача пек ĕсĕклесе макăрса ячĕ.

Ним тума аптăранă Микулай, хĕре икĕ хулпуççийĕнчен тытса, хăй çумне пăчăртарĕ.

— Ах, Хаяркина, Хаяркина, — терĕ вăл, шут тума хăтланса — пĕртте хаяр мар эсĕ, ача пек ачаш...

Римма тата хытăрах макăрма тытăнчĕ. Хăйĕн çаврашка куçĕсем куççулĕ витĕрех кулкалаççĕ.

Микулай шухăша кайрĕ. «Кунта ман валли тепĕр серепе хатĕрех, — терĕ вăл хăй ăссĕн. — Çук, çук, маншăн ик айкки те тăвайкки пулма пултараймасть... Тепĕр чун эрозийĕ пуçланасран хытă сыхланмалла...»

— Лăплан, Римма, лăплан, — терĕ Микулай хĕре çурăмĕнчен ачашласа. — Туй пуличчен тӳрленĕ...

— Сан кулассиех ĕнтĕ, — юри мăртлатанçи тутине тăсрĕ Римма. — Кай кунтан...

— Юрĕ-çке, кайăп, кайăп... Ман паян Шупашкара çитмелле...

— Санăн унта та пур-тăр-ха пĕр-пĕр ачаллă инке... Асту!..

— Ан перкелеш кирлĕ мара, Римма... Çилленетĕп...

Медпунктри çак тӳрккесрех калаçу хыççăн Микулайăн кăмăлĕ нумайччен пăлханса çӳрерĕ. Шупашкара кайма тухсан та, хулана çитсен те вăл хăвăртах лăпланаймарĕ. Эсĕ çынна ырă тăвас, инкекре пулăшас тенĕ утăм, ав, епле çаврăнса тухать иккен. Римма тесен... Римма та ăнланаймасть... Ыттисем вара?..

Паллах, усал куç — пăхăр куç, йĕкел куç, пулă куçĕ — сăнăн пархатарлă ĕçӳнте усаллине кăна курать. Эй тĕнче!.. Çĕр çинче капла пурăнма май çук-çке-ха ĕнтĕ! Юрамасть капла пурăнма!.. Ыррине ырăпах курмалла, усаллине усалпа. Питлемелле усаллине, çул çинчен аяккалла сирмелле!..

Шупашкарта Шангин чи малтан института кĕрсе тухрĕ. Анчах Чумайкин доцента тĕл пулаймарĕ. Иван Андреевич студентсемпе пĕрле институтăн вĕренӳ хуçалăхне тухса кайнă иккен. Çу кунĕсенче çав канăçсăр çынна вĕренпе кăкарсан та кабинетра лартаймăн. Шангин вара кĕнеке издательствине улăхрĕ. Кунта ăна кукшаланма тытăннă кăтрарах пуçлă редактор кĕтсе илчĕ. Калаçма питĕ вашават калаçать хăй, анчах вăл мĕн каланине ăнланса илме йывăртарах: сăмахĕсене çуррине ытла сывлăшпа пĕрле çăта-çăта ярать.

Шангинăн алçырăвне икĕ рецензент пăхса тухнă, «пĕтĕмĕшпе илсен», иккĕшĕ те ырланă, «пысăк проблема», «питĕ кирлĕ ĕç» тенĕ, сăмах май хăшпĕр çитменлĕхсене палăртнă.

Çамрăк агроном рецензисене çавăнтах ларса вуларĕ те сасартăк шухăша кайрĕ. Çук, критиксем кунта тем каласа çитереймен. Вĕсем тата иккĕшĕ те ялхуçалăх институчĕн тăпра тĕпчев кафедринче ĕçлекен доцентсем — наука кандидачĕсем. Çамрăк автора, хăйсен студентне, рецензентсем кирлĕ-кирлĕ мар çĕртех хӳтĕлеме тăрăшаççĕ, ăна вырăнсăр кӳрентересрен сыхланаççĕ. Акă ăçта вĕсем, «институт патриочĕсем»!

Вара Микулай машинкăпа çаптарнă алçырăвне уçкалама тытăнчĕ. Умсăмахне Иван Андреевич Чумайкин çырнă иккен. «Паллах, — тенĕ унта, — çамрăк автор пысăк ыйтăва калăпăшĕпех татса параймасть, анчах вăл çак ыйту пирки питĕ вăхăтлă сăмах хускатать». Ха, мĕн тери вăйлă дипломат эсĕ, Иван Андреевич!

Малалла Микулай тепĕр япала асăрхарĕ: унăн алçырăвне Чумайкин доцент чылай тĕлте хăй аллипе тӳрлетнĕ, хăшпĕр вырăнта страници-страниципех хăйĕн шухăшĕпе сĕнĕвĕсене çыра-çыра кĕртнĕ. Микулая халь ĕнтĕ питĕ аван мар пулчĕ. Хăйне вăл сасартăк темĕнле пĕчĕк ача пек туйса илчĕ. Ăна, авă, «пысăккисем» утма вĕрентеççĕ имĕш. Такăнса ӳксе çамкине мăкăль кăларасран сыхлаççĕ.

«Эх, Иван Андреевич! — хăй ăссĕн кулкаласа шухăшларĕ Микулай. — Кăмăлу ытлашширех те уçă санăн, виçесĕр тарават... Пурне те ырă тăвасшăн çунса çӳретĕн... Пулăшатăн, тăрăшатăн... Çапах та...»

Микулай шухăш вĕçне çитеймерĕ. Иван Андреевич хулара пулнă пулсан, Микулай унпа куçа-куçăн калаçĕччĕ. Малтан тав тăвĕччĕ ăна — ырă пулăшушăн, ăшă сăмахшăн, унтан... унтан кăшт ӳпкелесе те илĕччĕ. «Эсир хăвăрăн студентăр пулнă йĕкĕте тивĕçлипех хисеплесен, — тейĕччĕ Микулай, — унпа ачалла селĕп чĕлхепе мар, чăн-чăн çитĕннĕ çын чĕлхипе пат тӳррĕн сăмахлăр!» Анчах Иван Андреевич хулара çук, нимĕн те тăваймăн, ялтан çыру çырса пăхсан кăна...

Хăйĕн Дипломлă ĕçĕнче мĕн çитменнине Шангин халĕ, пурнăç тути-масине кăшт тутанса пăхнă хыççăн, хăех лайăх курать. «Тăпра юхăннине чарасси»... Вĕренмелĕх çырнă япала. Малтанхи васкавлă сăнавсем, васкавлă пĕтĕçтерӳсем. Ăшăх сухаласан, тăпра шывпа та хытăрах юхăнать, çилпе те нумайрах вĕçсе-тусăнса пĕтет. Унăн дипломлă ĕçĕ те халлĕхе çавнашкал «ăшăх суха».

Шангин колхоза ĕçлеме тухса каяс умĕн çирĕп картса хунăччĕ: чăн-чăн агрономăн тăпра эрозийĕ çинчен кăна мар, «чун эрозийĕ» çинчен те шухăшламалла. Унашкал чир сахал мар тĕл пулать-ха, сахал мар!..

— Алçырăвне эпĕ каялла илме шутлатăп, — терĕ Шангин редактора. — Васкамăпăр... Халлĕхе ку япала — ача вăййи кăна...

— Чимĕр, — умĕнчи папка çине икĕ аллине те лап хучĕ редактор. — Епле ача вăййи? Эпир ăна чăвашла куçарнă... Рецензисем çыртарнă...

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн