Электронлă вулавăш

— Епле куçна шăтарман-ха! — хута кĕренçи пулчĕ Уруков — Çĕрле асăрханарах çӳремелле... Аттуш тем çине те пырса тăрăнăн...

Юрать-ха, ку ĕç çакнашкал калаçупа иртсе кайрĕ. Мĕн кăна пулмасть яш-кĕрĕм хушшинче, ăçтан кашни вăрттăн сукмакăн вĕçне-йĕрне тупса пĕтерĕн?!.

Пăшăрханмалли кунсем хыççăн çамрăк агрономăн кĕçех савăнмаллисем те çитрĕç. Агрохими лабораторийĕ валли Мускав ярса панă хатĕр-хĕтĕре Микулай Шупашкартан хăех тиесе килчĕ. Медпунктпа юнашар уйăрса панă çуртра вăл хăй аллипе икĕ стена çумне сĕтелсем туса лартрĕ. Сĕтел урисемпе хăмисене хăех чутласа саваларĕ. Пурттипе савине, пăрине тупма ăна камсомолецсем пулăшрĕç. Сĕтелĕсене вара Ермолаев механик сăрласа пачĕ. Сăрĕ типсе ĕлкĕрнĕ-ĕлкĕреймен агроном колбăсемпе ретортăсене, приборсемпе пробиркăсене, микроскоппа виçе-тарасана кирлĕ çĕре вырнаçтарса лартрĕ. Стена çумне барометр çакрĕ. Халь ĕнтĕ, кантăкран хĕвел çути ӳксен, лабораторире мĕнпур кĕленче савăт-сапа çуталса-ялкăшсă кăна тăрать.

Çывăх кунсенчех тăпра анализĕсем тума тытăнмалла. Кунта йăнăш ан пултăр тесен, кашни гектар çинчен тăпра тĕслĕхĕсене вуникĕ е вунултă тĕлтен илсе тĕрĕслемелле. Колхозăн пĕтĕм çĕрĕ виçĕ пин гектара яхăн. Тăпра пахалăхне талккăшĕпех тĕрĕслес пулсан, пурĕ 4800 тĕслĕх илмелле. Пĕччен ниепле те вăй çитереймĕн. Çамрăк агроном комсомолецсемпе, шкул ачисемпе, учительсемпе калаçса пăхрĕ. Пурте ăна пулăшма пулчĕç. Шкул ачисемшĕн ку ĕç тата биологи е географи вĕреннĕ çĕрте те питĕ усăллă. Çамрăксем, хăйсем сисмесĕрех, пурнăçра çĕнĕ савăнăç тупрĕç. Аса илĕр-ха: «Пирĕн ялта нимĕнле савăнăç та çук» — тесе, вĕсем колхоз председательне пĕррехинче «çăвăр автансем пекех» сăхса пĕтернĕччĕ. Çĕрĕç ăслăлăхĕ, ӳсентăрансен кăткăс пурнăçĕ халь вĕсене илĕртмеллипех илĕртет. Çутçанталăк вăрттăнлăхĕсене вĕсем хăйсен куçĕпе курасшăн, хăйсен ăстăнĕпе тĕпчесе пĕлесшĕн...

Çамрăк агрономăн чĕри хавассăн кăртлатса тапать. Ĕçе, халь ĕнтĕ пĕтĕмпех ĕçе парăнмалла. Кашни кун мĕн те пулин çĕнни хускатмалла. Кашни кунăн хăйĕн мехелĕ, хăйĕн сăн-сăпачĕ пур. Шухăшла-ха ĕнтĕ: калăпăр, пĕр-пĕр кун иртсе каять, урăх вара ĕмĕрне те каялла таврăнмасть. Ыранхи кун вăл — пачах урăх кун. Тĕрĕс калаççĕ ваттисем: вăхăт иртмест, ĕмĕр иртет. Асту, Микулай тусăм, харам иртнĕ ĕмĕршĕн кулянмалла ан пултăр!..

Çук, çук, ун пек пулма пултараймасть! Ан тив, çамрăк агроном халлĕхе куçа курăнмалли ĕçех тăвайман тейĕпĕр. Чумайкин доцент парса янă тулăпа сахăр кăшман вăрлăхне те вăл кăçаллăха Кĕтерук кинеми пахчине çеç акса хăварчĕ. Анчах ӳлĕм! Ӳлĕм унăн хирте-хăйĕн сăнав делянкисем пулĕç. Иван Андреевичăн та хăйĕн «юратнă студенчĕшĕн» кӳренмелле пулмĕ. Шангин агроном халиччен, никам туса курман селекцисем тăвĕ, тĕлĕнмелле гибридсем, ĕмĕрне пулман сортсем çитĕнтерĕ. Вĕсене, тен, «Шангин сорчĕсем» тейĕç. «Маяк» колхоз сорчĕсем!..

Вăхăт çитĕ, Шангин агроном кĕнеке те çырĕ. Анчах тăпра юхăнни çинчен мар, тăпра çĕнелни, сĕтекленни, тутлăхланни çинчен. Унччен пурнăç кĕнекине, уй-хир кĕнекине лайăхрах тĕпчесе вуламалла. Чăн та, тĕленмелле пысăк кĕнеке мар-ши ĕнтĕ пирĕн тăван уй-хир! Тулă, ыраш, пăрçа, хуратул, урпа, пăри, кукуруза, вир, сахăр кăшманĕ, çĕрулми пуссисем — çав пысăк кĕнекен сарлака страницисем! Вула вĕсене, агроном, тимлĕрех тĕпче!..

Агроном... Мĕн тери илĕртӳллĕ ĕç!.. Çук, агроном çӳлтен килекен паха кăтартусене тивĕçлипе пурнăçа кĕртекен çын кăна мар. Вăл хăй тĕллĕн шухăшлама, хăй тĕллĕн ĕçлеме пултаракан çын. Аслă ӳй-хир кĕнекинче вăл яланах çĕнĕ шухăшсем шырать. Пурнăç хирĕ урлă çĕнĕ сукмаксем хывать.

Шангин агроном хăйĕн ĕçĕпе ялти мĕнпур çамрăк йыша хавхалантарĕ, Кирлĕ пулсан, вăл шкулти «труд урокĕ» тенине те хăй çине илĕ, ачасене химие е ботаникăна та хăех вĕрентме тытăнĕ. Ĕçхĕл савăнăçĕ... Акă ăçта курĕç çамрăксем ĕçхĕл савăнăçне!..

Пăхăр-ха ĕнтĕ, Шангин агроном уçнă агрохими лабораторийĕ кĕске вăхăтрах çамрăксемшĕн «чун туртнă» кĕтес пулса тăчĕ. Унăн «хуçине», çамрăк агронома, пурте ĕнтĕ Николай Степанович тесе чĕнме тытăнчĕç. Çак хисеп мĕнле, хăш вăхăтра килсе çитнине агроном хăй те лайăххăн сиссе ĕлкĕреймерĕ.

Ирсерен Николай Степанович, ниçта пăрăнса кĕмесĕр, чи малтан хăйĕн ырă кĕтесне — агрохими лабораторине пырать.

Çĕртме уйăхĕ вĕçнелле çанталăк çумăра кайрĕ. Тыр-пулшăн ытлашши нӳрлĕх те аван мар: çур тыррисем каюллă ӳсеççĕ, çĕрулми авăра каять, ыраш пучахĕсем сикчĕллĕ пулаççĕ. Пур çĕрте те хайхи çумкурăкĕ ашкăрса хăпарать. Çумăр, çумăр, çумăр... Епле утă çулса пухмалла-ха кун пек çанталăкра?

Николай Степанович лабораторие кĕнĕ-кĕменех барометр патне пырать, ăна шĕвĕр пӳрне вĕçĕпе тăкăртаттарса шаккать, анчах барометр йĕппи «йĕпе-сапа» тĕлĕнчен вир пĕрчи чухлĕ те сикмест.

Пĕррехинче, пачах кĕтмен çĕртен, агрохими лабораторине колхоз бухгалтерĕ Иван Трофимович пырса кĕчĕ. Хăйĕн хăнăхнă йăлипе вăл алăк янаххи урлă каçсанах карттусне хыврĕ. Унăн çаврака та яка пуçĕ тĕксĕмрех пӳлĕмре йăлтăр кăна çуталчĕ. Унччен те пулмарĕ, урам енчи кантăкран сĕтел çине хĕвел пайăрки ӳкрĕ. Хĕвелĕ те шăпах çав самантрах çумăр пĕлĕчĕсем хушшинчен шуса тухрĕ иккен. Ĕнтĕ пӳлĕмре мĕнпур кĕленче савăт-сапа йăлтăртатма-ялкăшма тытăнчĕ.

— Ырă кун, Николай Степанович, — терĕ бухгалтер, хăюсăртараххăн малалла иртсе.

— Ырă пулассăн туйăнать-ха, Иван Трофимович, — кăмăллăн сăмах хушрĕ çамрăк агроном. — Эс килсе кĕрсен, хĕвел те, авă, йăлтăрах кулса ячĕ.

— Хĕвел вăл пире пăхăнмасть-ха, — пуçне пăркаларĕ бухгалтер. — Çумăрне хăть парăнтарасчĕ... Сан кунта, Николай Степанович, пăрмалли пĕр-пĕр кран пекки çук-и? Пăрас та çумăра чарас!..

— Çук çав, лартаймарăм, Иван Трофимович, — пăшăрханнăн шӳтлесе илчĕ агроном. — Ӳлĕм пулĕ-ха. Çумăрне кирлĕ чух çутарăпăр, чармалла чух чарăпăр!

Иван Трофимович урăх сăмах хушмарĕ. Лабораторири япаласене вăл питĕ тимлĕн пăхса çаврăнчĕ. Агроном ăна хăйне аякран пăхса-сăнаса тăчĕ. Бухгалтерăн çаврака çутă пуçĕ темĕнле пысăк колба евĕр курăнать. «Мĕн тĕрлĕ цифрăсем вĕретсе кăларман-ши вăл хăй ĕмĕрĕнче çав пысăк колбăра?» — кулкаласа шухăшлать агроном.

— Аван, — терĕ юлашкинчен Иван Трофимович . — Питĕ паха япала! Халăх укçи харама кайман...

Çапла каларĕ те бухгалтер тухса кайрĕ. Авă мĕн пирки хыпăнса çӳрет иккен вăл, канăçа пĕлмен шут ăсти! «Халăх укçи харама кайман...» Тахăшĕ каллех бухгалтер сĕтелĕ çине элек наркăмăшне «пырса тумлатнă» пуль-ха?! Агроном хăй валли кабинетсем тăвать имĕш, ăшă йăва çавăрать, хаклă савăт-сапа туянать, колхоз укçи-тенкине вырăнсăр тăккалать...

Çук, тăвансем, вырăнсăр мар, пурте йăлтах вырăнлă! Эсĕ те, ырă Иван Трофимович, кун пирки ан иккĕлен!.. Тĕрĕслени, паллах, никама та, нихăçан та пăсмасть.

Килти кукша яла тухнă, теççĕ. Сыхланса çӳремесен, ялта питĕ хăвăрт ят сарăлать. Хайхи вара çын пичĕ çинчи пĕчĕк шĕпĕн тĕ тем пысăкăш çăпан пек курăнса каять. Турпаллинчен шуйттан палли пулса тăрать.

Çавал хĕрринчи тытăçура куç айне кăштах кăвакартсан, Микулайран пĕр Уруков кăна мар, кашни паллаканĕ: «Мĕн пулнă та мĕн пулнă?» — тесе ыйтатчĕ.

«Ывăлĕн» сăнĕ улшăннине пуринчен малтан асăрханă Кĕтерук кинеми çеç нимĕн те ыйтмарĕ. Темĕнле йывăр хуйхă килсе йăтăннă пек, вăл ассăн сывласа илчĕ те тĕпел кукринчи тенкел çине лаштах ларчĕ. Микулайăн вара ирĕксĕрех чунне уçмалла пулчĕ.

— Ан кулян, кинеми, — тĕксĕм хура куçĕсене ытарлăн ялкăштарса илчĕ вăл. — Хăрушши ним те çук. Эпĕ пĕрисене Çавалта тĕне кĕртрĕм... Ачисем пысăкраххисем çакланчĕç... Тапкаланаççĕ, çапкаланаççĕ... Тĕне кĕресшĕн мар... Пĕри мана чышкипе питрен лектерчĕ... Çавă çеç...

Кĕтерук кинеми ăнланчĕ.

— Леш тăсланкăсем пуль-ха? — терĕ вăл. — Вĕсене кăшт тăн кĕртни пăсмасть. Анчах усалсемпе çыхланса, хăвăн усал ят илтес марччĕ.

— Ан пăшăрхан, кинеми, йăлтах йĕркеллĕ пулĕ!.. Халь, акă, куç айĕнчи кăвак юнăхран йĕрĕ те юлмарĕ. Микулай ĕнтĕ «Хаяркина тыткăнĕнчен» те хăтăлчĕ. Куллен укола çӳрессине çапла калатчĕ вăл. «Шалиш! Уколсен вăхăчĕ иртрĕ! — чунтанах хĕпĕртет çамрăк агроном. — Малашне ӳтĕм-пĕвĕм те таса, чун-чĕрем те таса. Кун пек чух ĕçлеме те кал-кал!»

Урамра мотор кĕрлени илтĕнчĕ. Агроном кантăкран пăхрĕ те колхозăн «газикĕ» лаборатори умнех çитсе чарăннине асăрхарĕ. Машинăран Уруковпа Сармаев тухрĕç. Вĕсем крыльца патнелле ,иртнĕ хушăра Ванька Черкалов, кабинăран пуçне кăларса, такама куç хĕсрĕ, аллипе кăчăк туртрĕ. Ахăртнех, медпункт кантăкĕ умĕнче Римма Хаяркина тăрать. Юлашки вăхăтра Ванькăпа Римма чăнласах туслашрĕç пулас. Ванька Черкалов Риммăна час-часах хăйпе юнашар лартса çӳрет, май килнĕ чух е хулана, е вăрмана... уçăлма илсе каять. Çӳреччĕр, çулĕсем тикĕс пулччăр!..

Халĕ те, акă, пуçлăхсем машина патĕнчен кăшт аяккарах пăрăннă-пăрăнман, Римма Хаяркина каччă патне чупса тухрĕ. Анчах Микулайăн вĕсене сăнаса тăма вăхăт çук, тепĕр тесен, сăнама та аван мар... Хăй ăшĕнче халь ĕнтĕ вăл питĕ çывăх туслашса кайнă Риммăпа Ванька Черкалов çине кăшт ăмсанарах та пăхать. «Пурте хăйсен телейĕсене тупаççĕ, — тет вăл. — Пĕр эпĕ çеç... пĕр эпĕ çеç... Риммăна та хамран хамах сивĕтрĕм...»

Пӳлĕме Уруковпа Сармаев кĕчĕç.

— Пăх та кур пирĕн агронома! — алăк патĕнчех сăмах хушрĕ колхоз председателĕ. — Кабинет туса патăмăр та, хайхи вăл уй-хир çулне йăлтах манчĕ.

— Кабинет мар, Александр Васильевич, лаборатори! — пĕр кулмасăр хуравларĕ агроном. — Халь çеç уялла тухса каяс тесе тăраттăм-ха.

— Юрĕ, машинăпах кайăпăр, — килĕшрĕ председатель. — Пирĕн те лабораторие кĕрсе курас килчĕ. Хам каланă пекех, академи филиалĕнчен пĕртте кая мар!

Çапла-и, Петр Иванович?

— Апли аплах мар-ха та, — кулкаласа хирĕçлерĕ Уруков. — Эсĕ, Александр Васильевич, кăшт мухтанма юрататăн.

— Епле мухтанас мар! — Сармаевăн тăртаннă пичĕ сасартăк çамрăкланса çуталчĕ. — Хăш колхозăн пур кун пекки?

— Хăллĕхе çукрах-ха — терĕ Уруков. — Анчах малтан ху мĕнле чăхăмланине мантăн-им? Хыт кукар!

— Чим-ха, чим, — пӳлчĕ ăна Сармаев. — Иртнине аса илмесен те юрĕччĕ.

— Манма та юрамасть, — çавăнтах хирĕç тĕртсе «илчĕ Уруков. — Ну, кайăпăр-и?

Колхоз председеталĕ вăр-варах тапранса тухма шутламасть-ха. Ăна та кăна тыткалать вăл, микроскоп витĕр пыра-пыра пăхать, çакăнти çуталакан та ялкăшакан хатĕр-хĕтĕрпе чăн-чăн хуçа пек киленет. Паянччен те кĕркелесе тухнă вăл кунта, хăй вара кашнинчех çĕнĕ тĕлĕнтермĕшсем курнăн чăн-чăн ачалла хĕпĕртет.

Тата тем сăлтавпа-çке, председатель юлашки вăхатра сисĕнмеллех улшăнчĕ — çамрăкланчĕ, хастарланчĕ, унччен мăранрах çӳрекенскер вăр-вартарах çаврăнкалама пуçларĕ.Ахăртнех, пĕркун правленире агрономпа «тытăçса» илни е çамрăксем хушшинче «тăвăл» кĕрлесе иртни пулăшрĕ-тĕр?! Ватталла тайăлакан çынна çамрăк чун кĕчĕ. Вăл шыва май ишекен пĕрене инерцийĕнчен куçкĕретĕнĕх хăтăлса пырать. Ăна кура парторганизаци секретарĕ Уруков та савăнать.

— Сăна-ха пирĕн председателе! — тет вăл вара час-часах, агронома аяккинчен тĕртсе. — Яш-кĕрĕмрен юласшăн мар.

«Тем пекчĕ, тем пекчĕ!» — хăй ăссĕн шухăшлать агроном.

Вĕсем машинăпа ыраш пуссине тухрĕç. Ĕнтĕ ыраш паян-ыранах пучах кăлармалла, шăркана лармалла. Кунта председателе пĕр шухăш канăç памасть.

— Малашне те хальхи пек çумăрлă çанталăк тăрсан, — тет вăл, çӳллĕ тырă хушшине кĕнĕçем, — ыраш лайăххăн шăркана лараймасть. Пучах сикчĕллĕ пулать. Мĕн тумалла? Агроном, кала!..

Агроном та тырă хушшине кĕрет, анчах председатель пек лăппи-лаппи пусса мар, питĕ сыхланса. Ун хыççăн пĕр ыраш туни те таптанса-хуçăлса юлмасть.

Çакна чи малтан Уруков асăрхарĕ, хăй вара ерипен председателе систерчĕ. Лешĕ хайхи агронома пикенсех сăнама тытăнчĕ. Чăн та, епле утать-ха агроном?

Машинăпа акнă ыраш ретĕн-ретĕн хунавланса ӳсет. Ретсем хушшинче лăп та шăп хăрах ура тупанĕ вырнаçмалăх пушă вырăн пур. Агроном,çӳллĕ ыраш тунисене икĕ аллипе аяккалла сирсе, урине ретсем хушшинчи пушă йĕр çине пусать. Пĕр тунана та таптамасть.

Çавна сăнаса пычĕ-пычĕ те председатель хăй ăшĕнче: «Вăт ку агроном! — терĕ. — Чăн-чăн тырă ăсти! Эпир пур — ĕмĕр-ĕмĕр ака туса пурăннă, калча тăрăх утма веренеймен... Упа пек, лăппи-лаппи пусса çӳретпĕр, хамăр çиекен çăкăра хамăрах таптатпăр».

— Николай Степанович, — питĕ хисеплесе те питĕ асăрханса сăмах хушрĕ председатель, — пăхатăп-пăхатăп та — эс, акă, тырă хушшинче питĕ чипер утма пĕлнинчен тĕлĕнетĕп. Кам вĕрентнĕ сана?

Çамрăк агроном именнипе хĕрелсе кайрĕ.

— Атте-анне, — терĕ вăл сăпайлăн. — Вĕсенчен пуçне кам вĕренттĕр урăх!.. Халь пучах сикчĕллĕ пуласран епле сыхланасси пирки шухăшласа пăхар, — агроном вăрăм ыраш тунисене ачашшăн пĕр ывăçа пуçтарчĕ. — Тепле нумай çусан та, çумăр пĕр тăтăшшăн эрни-эрнипех çуса тăмĕ. Хушăран хĕвеллĕ кунсем пулĕç, кунсем мар пулсан, паянхи пек хĕвеллĕ самантсем килсе тухĕç. Паян та хĕвел пĕр пытанать, пĕр çуталать. Эпир çавăн пек самантсемпе те пулин усă курма тăрăшăпăр. Ыраш шăркана ларсан, хире çамрăксене илсе тухăпăр, вĕсене тилхепесем тыттарăпăр.

— Чим, мĕн тума? — шикленсех ыйтрĕ председатель. — Ун чухлĕ халăха тырă хушшине кĕртсе ярсан, вĕсем йăлтах таптаса пĕтерĕç.

— Тăхта, Александр Васильевич, — пӳлчĕ ăна Уруков. — Эс малалла итле!

— Малалла ак çапла, — терĕ агроном. — Çамрăксем, икшерĕн тăрса, тилхепесене вĕçе-вĕçĕн тытса тăсаççĕ те майĕпен ыраш хушшине кĕрсе каяççĕ. Тилхепе пучаха ерипен сĕртĕнсе пынă май, шăрка сывлăша нумайрах вĕçсе хăпарать, çапла хайхи пучахсем çине те каялла ытларах вĕçсе ларать. Чухлатăр-и? Çак ĕçе йĕркеллĕ туса ирттерсен пĕр сикчĕллĕ пучах та юлмĕ. Тырра таптаса пĕтерессинчен хăрама кирлĕ мар, эпир çамрăксене тырпул хушшипе çӳреме лайăх вĕрентĕпĕр.

— Тĕрĕс, питĕ хитре шухăш! — чунтанах савăнчĕ председатель. — Калатăп-çке-ха пирĕн колхоза пули-пулми агроном килес çук тесе! Чăн-чăнни килчĕ, чăн-чăнни!..

— Каллех çын пархатарĕпе каппаятăн, — тĕртсе илмесĕр тӳсеймерĕ Уруков. — Ах, Александр Васильевич, каппайланмалла мар пирĕн, вĕренмелле!.. Кăвакарнă пуçăмăрсене чиксех вĕренмелле.

— Ку сăмах та тĕрĕс, — килĕшрĕ Сармаев. — Ну, кайрăмăр!.. Йĕпе кĕтесрен, ав, каллех хура пĕлĕт капланса килет.

— Манăн сахăр кăшманĕ патне çитмелле, — терĕ агроном. — Унта тем ĕç-пуç ватлах мар-ха...

— Машинăпа вĕçтерĕпĕр, — тараватланса сĕнчĕ председатель. — Атьăр, ларăр!

— Çук, чăрманма кирлĕ мар, — хирĕçлерĕ агроном. — Эпĕ çуран çӳреме юрататăп... ытларах куратă-и, тĕплĕрех шухăшлатăн...

— Эсĕ мĕн юратнине пĕлетпĕр-çке, — пĕр-пĕрне куç хĕссе илчĕç Уруковпа Сармаев.

— Юрĕ, эппин, эпир кайрăмăр, — терĕ Петр Иванович, машина çине ларнă май. — Пирĕн тата сысна фермине, унтан сада çитмелле. Çумăра пула пыл хурчĕсем аптăраççĕ, пыл пухаймаççĕ. Çу варринчех вĕсене сахăр шывĕпе апатлантарма лекет...

Çамрăк агроном хирте пĕччен юлма шут тытнине парторгпа председатель малтанах сисрĕç. Сахăр кăшманĕ патне ăна мĕн туртнине те вĕсем лайăх пĕлеççĕ. Унта... Чимĕр-ха, вăхăтсăр мала чупса иртер мар.

Микулая халь пĕр япала çеç пăшăрхантарать. Вăл тăван ялне, ашшĕ-амăшĕ патне кайса кураймарĕ. Кĕçех вĕри ĕççи пуçланать. Вăхăт та çук. Ытах, тырпул пухса кĕртсен, çитсе килĕ-ха. Кĕркуннепе. Унччен тăхтăпăр.

«Йĕпе кĕтесрен» хура пĕлĕт капланса хăпарнине пăхмасăрах, Николай Степанович хирте пĕччен юлчĕ, ял пуçĕнчи кĕперпе Çавал урлă каçса, çуранах Камай вăрманĕ еннелле уттарчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн