Электронлă вулавăш

— Эсĕ мана, çураçнă хĕре, ан мăшкăлласа çӳре! — çиллес каларĕ Паççи, Люшша çине тӳррĕн пăхса.

— Эсĕ, чăнах та, Хĕр-Ваçкана каятăн-и? — Люшша та ăна куçĕнчен пăхса ыйтрĕ.

— Каятăп çав. Çураçнă ĕнтĕ, акă йыснăшĕ валли парне те хатĕрлетĕп. Варкки, ав, аппăшĕ валлим, Анни валлим хатĕрлет.

— О! Санăн йысну военком апла?

— Çапла çав, военком, сан пек кулак мар.

— Эх, Паççи! — терĕ Люшша, ура çине тăрса, Паççине хулпуççинчен çапрĕ, — мĕн тăвăн çав урасăр Ваçкапа, мана пыр!

— Сăмсасăр çынна кайиччен урасăррине каятăп! — терĕ Праççи.

— Çапла ĕнтĕ, — тутисене иркелесе, йĕкĕлтес шутпа сăмахĕсене тăса пуçларĕ Люшша. — Ват хĕре юлтăн та качака пек çухăрса çӳриччен урасăр урçана та пулин кайса курас терĕн пулĕ.

— Сана мĕн кирлĕ? — çил-тăвăл пек урăм-сурăм тулашса кайрĕ Паççи. — Чухăн çын хĕрне илсе хăвăрăн вăрласа купаланă пурлăхăра упраса хăварма шутлатăр?! Хӳрӳ вĕçне тинех туй килчĕ-им?! Кун пек пулса тухасса малтанах пĕлсе тăмаллаччĕ. Хăвăра хăвăр ăслă тетĕр, çавна курса тăраймарăр. Мĕншĕн Натӳка пĕтертĕн? Мĕншĕн татрăн ун ĕмĕрне, намăссăр? Сана валли чухăн çын хĕрĕ йăпанчăк выранне кăна пулнă. Ку темĕн арăмлă-ачаллă пулаттăнччĕ. Тухса кайнă пултăр кунтан пуçна йĕтĕр лекиччен, — Паççи шукăль кĕпе аркине вăркăштарса алкум пусми тăрăх тăлтлаттарса утрĕ, кĕтесре тăракан сӳс кисепне ярса тытрĕ, çӳлелле çĕклесе хăмсарчĕ.

— Санах çаптарăп-и, кĕлмĕç! — терĕ Люшша, куçне чарса пăрахса Паççине хирĕç утса.

Ăншăрт ӳкесрен хăраса Варкки пӳрте тарса кĕчĕ. Кантăкран сиксе тухас пек, пуçне кăларчĕ:

— Кăраву-ул! — пĕтĕм урама илтĕнмелле çухăрчĕ.

Урампа иртсе пыракан ватă Исай пичче чарăнса тăчĕ, килкартинелле пăхрĕ.

— Эй-ай-ай, Люшша... Сăмсуна çыхнă май пĕтĕм питне кĕççе çĕлерĕн-и, ачам?

— Мĕн вара? — вăкăрла пăхрĕ ун çине Люшша, Паççине çапма çĕкленĕ аллине пилĕке тытса.

— Ним те мар, килелле ут. Паççи ăслă хĕр, йĕркеллĕн качча кайма хатĕрленет. Ун каччи те ял çинче хисеплĕ çын. Çураçнă хĕре мăшкăллама юрамасть. Утах, ут. Эс тухса кайиччен эпĕ кунтах тăратăп. — Исай пичче алăри туйине хыттăн хай умне лартрĕ, икĕ аллине ун çине хыврĕ.

Люшша хăвăрт тухса кайрĕ. Киле çитсен, хăйне кĕтсе тăракан ашшĕне курчĕ.

— Кама çураçрăн? — ыйтрĕ ашшĕ.

— Чутах Паççи кисĕпне çураçса килеттĕм.

— Мĕн? — ăнланмарĕ Варлам.

— Никам та пымасть мана! — çиллес каларĕ ывăлĕ. — Эсĕ те çав, мемме! Кирлĕ мар çĕрте çеç паттăр, пурлăха упрас енчен кайттă. Санран пулать-и! — Ашшĕ çилленсех кайрĕ. Люшшан та çилли вăйлă, вăл та ашшĕ ăна ăнланма пултарайманшăн çилленчĕ:

— Сана чухăнни кирлĕ пулсан, Малляна мĕншĕн Вавилова качча памастăн? Вавилов викра ĕçлет, комунис...

— Чарăн! — сĕтеле чышса çухăрчĕ Варлам. — Нихçан та ăс кĕрсе çитес çук сана. Самана тӳрленсен мĕне кирлĕ мана Вавилов комунис? Хĕр качча кайсан, ячĕ пăсăлать, е пăсăк ятлă хĕре каялла илсе килем-и? Кине хăть уйăрса ярсан та, ывăлăм ячĕ тасана юлать, арçын ячĕ пăсăлмасть.

— Арçын ячĕ те пăсăлать, — мăкăртатрĕ Люшша, Паççи Натӳк ятне асăннине аса илсе. — Эпĕ луччĕ çимĕк вăййине каям та вăрласа килем пĕрер хĕрне, алла лекнине вăрласа килем пĕрех хут.

— Хĕр вăрлас пулсан, тĕрĕс каларăн-ха кăна, вăрлас пулсан сарлакарах хулпуççиллине, кĕрнеклĕреххине вăрла, ĕçре тарçă вырăнне юратăр.

— Юрĕ, — терĕ Люшша, ашшĕ ун шухăшĕпе килĕшнишĕн савăнса.

— Люшша, — терĕ ашшĕ кăшт тăхтасан, — эсĕ Çатра ялне кайса кил-ха. Куккусем хатĕр пулччăр, пăхкалаччăр маларах. Пĕччен вăрлаймăн, пĕр-пĕр каччăпа пĕр кавар ту. Тата куккусем патĕнчен тавар илсе кил.

— Мĕн таварĕ?

— Кукку, виçĕ ещĕк сăпичкă сутасшăнччĕ.

— Юрĕ, — кăмăлпах килĕшрĕ Люшша.

 

20

Пур ялсенче те Совет влаçĕ аталанма пуçланă пулин те, пур çĕрте те пуянсене хытах силленĕ пулсан та, Йĕлмекасри Варлам пурăнăç тилхепине хăй аллинчен вĕçертсе ярассине шухăшламарĕ. Вăхăтлăх правительстви те иртсе кайрĕ, кăнчĕ, Совет влаçĕ те çаплах ӳпне-питне çаврăнса ӳкессе ним иккĕленмесĕр шаннă. Ку власть ӳксен вара Варлам пек пуян чăвашсем хăйсен çĕрĕ çинче, чăваш хушшинче хăйсем хуçа пуласса ĕмĕтленнĕ. Варлама вырăс патши кирлех пулман, ăна чăваш патши кирлĕ, вара, тен, турă пулăшсан, çав патша пуканĕ çине Варлам ларма тивĕçлĕ пулĕ, çавăнпа пысăк пурлăхлă çын пулмалла, пуймалла, ватăлса çитсен, хăйĕн аслă ывăлне, Мĕтрине, патша пулма пиллесе хăварĕ. Енчен, турă пулăшсан, кĕçĕн ывăлĕ, юратнă шанчăкăм Колякка, Люшша пек айван пулмасан, ăна лартса хăварма пулĕ... Люшшана шанма çук, Люшша пысăк çын пулаймĕ, вăл ĕмрине суту-илӳпех ирттертĕр... Пуян купца пултăр. Çапларах шухăшсем Варлама канăç паман, çавăнпа вăл паян кун та, хăйĕн пурлăхĕ çип çинче пек çакăнса тăнă пулин те, Люшшана тавар илме ярасшăн пулчĕ.

Люшша килкартине тухса шурă лашине кӳлчĕ.

— Кирек ăçта кĕркеленĕ чух лашана пăхма Коляккана лартса кай! — хушрĕ Варлам.

— Ларса пытăр, ахалех йыт хăваласа çӳрет кунĕпе, — терĕ ывăлĕ.

Куккăшĕсем патне Люшшапа Колякка кăнтăрла иртсен çитрĕç. Каçа юлас мар тесе васкарĕç, урапа çине виçĕ ещĕк спичкă тиерĕç те Люшшапа куккăшĕ пахчана вăрттăн сăмах калаçма тухса кайрĕç. Сăмаххи, паллах ĕнтĕ, хĕр вăрлас пирки. Вăл ĕç пирки часах калаçса татăлаймарĕç, такама чĕнтерчĕç те унпа нумай калаçрĕç, вара ытла тĕттĕм пуличчен киле çитесшĕн пулнипе, пӳрте кĕрсе тăмасăрах кайма васкарĕç. Уя тухсан, Люшшана ыйхă пусрĕ.

— Колякка, — терĕ вăл шăллĕне. — Эсĕ йĕри-тавра пăхкаласа пыр, ме, тилхепине тыт, халĕ çул ниçталла та пăрăнмасть, тӳп-тӳрĕ. Эпĕ çак ещĕксем çине тăсăлса çывăрам. Çĕрĕпе çывăрман кĕçĕр...

Çурхи тĕнче çап-çутă, çынсем хушшинче хаяр хирĕçӳ тухса кайнине, вăрçă пынине, юн юхнине, çĕрĕ-çĕрĕпе унта-кунта пушарсем ялкăшса çунса çынсене хурлăх кăтартнине, тĕнче тулли тăлăх арăмсемпе тăлăх ачасем выçă юлнине, ним шута илмесĕр çурхи тĕнче йăлтăртатса савăнать.

Ял çынни те тĕнчепе пĕрле савăнать. Уншăн чăннипех тĕнче çĕнĕрен çуралнă. Кашни çынна, хĕрарăма та çын шутне кĕртсе, çĕр панă!

Çур тырри пусси лапкипех ял çынни суха тăвать, тырă акать. Хĕрарăм е сухапуç çӳллĕш çеç ӳснĕ ача сухапуç тытса утать; хăрах алăллă салтак е шап-шурă сухаллă ватă çын хулпуççи урлă пурак çакнă та хура çĕре вăрлăхпа шуратать. Акă пĕри анине акса пĕтерсе çул хĕрне тухрĕ, çулпа пыракан шурă лаша çитессе кĕтсе тăчĕ.

— Варлам çĕр акмасть-им кăçал? — ыйтрĕ вăл.

— Акăпăр-ха, — ват кушак кайăк пек шурă шăлне кăтартрĕ Колякка.

— Ку супьях мăнттай, — терĕ вăл, Люшша çине тырă кунтăкĕпе кăтартса, — çĕрĕпе улах шыраса чупса çӳренĕ пуль, урапа сиктернипе те вăранаймасть, катăк сăмси витĕр шăхăрса харлатать.

— Хамăрăнне хамăр пĕлетпĕр! — терĕ Колякка.

— Ăна пĕлмесĕр... — ватă çын çырма юрасах кайман сăмах каларĕ. Нихçан вăтанма пĕлмен Коляккана тĕлĕнмелле туйăм ярса илчĕ: те вăтанчĕ, те хăрарĕ, кун пек туйăм ун чĕрине нихçан пăчăртаманччĕ.

— Тарçă шырама кайрăр пулĕ супьях мăнттай пиччупа? — ыйтрĕ старик.

Колякка нимĕн те чĕнмерĕ, тилхепине туртрĕ. Усал старик инçете тăрса юлчĕ.

Урăх çынсемпе тĕл пулас килмест Коляккан. Пусă пĕтичченех вăл лашине чуптарчĕ. Люшша çаплах вăранмарĕ. Аранах пусă пĕтрĕ, улăх пуçланчĕ. Кунта çын тĕл пулас çук. Улăх лапкипе те ухрутине килнĕ вун-вуник хĕрарăм пĕчченшерĕн, икшерĕн пĕкĕнсе çӳреççĕ. Вĕсене çул хĕрне тухма сăлтав çук.

Эх, сип-симĕс улăх! Йăлтăртатса кăна выртать симĕс пурçăн палас пек курăк! Хĕвел çав тери кăмăллăн, пĕçертмесĕр ăшăтать, тĕрлĕ тĕслĕ ырă шăршăллă чечексене хăйне пăхтарать. Пĕлĕт çап-çутă кăвак та тарăн. Коляккан хĕвеле курас килчĕ, вăл пуçне çĕклерĕ те куçне ирĕксĕр уçрĕ, анчах хĕвеле кураймарĕ: сасартăк тухнă куççуль куçĕсене хупларĕ.

Улăх тăрăх çул тăсăлать те тăсăлать. — Но! — текелерĕ, анса тĕрлĕ чечексем те татса çул çине пăрахкаларĕ, шăхăркаларĕ, вăхăт çаплах иртмест те иртмест. Çапла аппаланса вăрман хĕрне çитрĕç. Сарлака, уçă улăх хыççăн хура вăрмана кĕме хăрарĕ Колякка. Вăрманĕ илемлĕ, унта сывлăш куккук сассипе, тĕрлĕ кайăк сассипе янраса тăрать пулин те, Колякка пиччĕшне вăратрĕ:

— Вăран-ха, пичче. Вăрман хĕрне çитрĕмĕр. Хăратăп эпĕ пĕччен.

— Е? — вăранса куçне уçрĕ Люшша. — Хăратăн? Ухмах! Эпир хамăр пурне те хăратмалла.

Вăл лӳпперрĕн çĕкленсе ларчĕ те ун-кун пăхкаларĕ, вăрманти шава итлекелерĕ. Кайсан-кайсан:

— Эпир вăрмана çитнĕ-çке. Лашана тăварса çитерес, кунта курăк аван. Хыт кукар кукка пирĕн лашана курăк та çулса памарĕ.

Лашине тăварса курăк çине ярсан хăйсем урапа умне ларчĕç.

Çурхи вăрман ырлăхĕ, ĕмĕр сывласа ĕмĕр тăранмалла мар!

Люшша жилетка кĕсйинчен çарăк пек çаврака сехетне кăларса чанклаттарса уçрĕ.

— Кантăмăр, каяр. Ытлашши ларса вăхăта ирттерсен, масар çулĕпе тĕттĕмленсен иртмелле пулать.

Пĕкке хума пуçланăччĕ — вăрмантан ансăр сукмакпа çул çине икĕ хĕрарăм тухрĕç. Пĕри хĕрĕхрен иртнĕскер, тепри аллăран та иртнĕ пулĕ. Вĕсем çул çине тухса арçын пуррине курсан иккĕшĕ те шартах сикрĕç, ни каялла, ни малалла пулса тухрĕç.

Люшша пĕкке çĕре пăрахрĕ, хĕрарăмсем патнелле утрĕ.

— Ăçталла каятăр, кинемейсем? — терĕ вăл, çамрăкрах хĕрарăм аллинчи тулли хутаç çине пăхса.

— Ухрути татрăмăр, киле таврăнатпăр, — терĕ ватă хĕрарăмĕ.

— Улăхра ухрути чылаях-и? — ыйтрĕ Люшша, аллине хутаç патнелле тăсса.

— Ухрути чылаях, иксĕмĕр пĕр хутаç туллиех татрăмăр, — терĕ хĕрарăм, Люшшан карăнса тăракан сăмса шăтăкĕсенчен шикленсе.

— Ухрути çитерĕр-ха, эппин, — терĕ Люшша.

— Çисе пăх, ме! — хутаççинчен пĕр ывăç кăларса, аллине тăсрĕ çамрăкраххи.

— Ытла хытă-çке эсĕ, карчăк! Мана хутаççипех кирлĕ! — Люшша хутаçа ярса тытрĕ.

— Кунĕпе çурăма кукăртса çӳрерĕмĕр, сана-и, ĕмĕтсĕр çын! — çухăрчĕ те яра пачĕ Люшшана аллинчен юман туйипе ватăраххи.

— Ой! Ухмаха тухрăн-им, карчăк! — ойлатрĕ Люшша, ыраттарнă аллине тепĕр аллипе тытса. — Хуçса яма пултарнă эсĕ капла, тăр ухмах!

— Хуçăлтăр çав, вăрра вĕреннĕ вараланчăк аллупа çын япалине тытса илме ан хăтлан. Тар, Марук кин!

Çамрăкрах хĕрарăм ухрути хутаçне хул айне хĕстерчĕ те мĕн вăйĕ пур таран чупрĕ, хăрушă сăмсасăр çын хăйне хăваланине сиссен, ухрути хутаçне ывăтса хăварчĕ. Люшша хутаç патнелле чупрĕ, анчах ватăрах хĕрарăмми хăйĕн çулне кура мар кушак пек хăвăрт сиксе Люшшана йĕм пĕççинчен ярса сĕтĕрчĕ, хутаçа çĕр çинчен хăй илчĕ. Люшша карчăка ухрутиллĕ хутаççи-мĕнĕпех çул çинчен кăшт кăна мăйăр кĕтти хыçне сĕтĕрсе кĕчĕ те мăйĕнчен пăвма пуçларĕ.

— Хурах! — çухăрасшăн пулчĕ карчăк, анчах ун çăварне чӳпĕк пени сисĕнчĕ, карчăк сасси çур сăмахра пăчланчĕ.

Вăрмантан Люшша ухрути хутаçне çĕклесе тухрĕ, ун-кун пăхкаларĕ: никам та çук, ун хыççăн йывăç тураттисем кăна сулкаланса илчĕç те каллех пĕр хускалмасăр тăчĕç. Вăрман ним пулман пек кайăк сассипе янрать, ырă шăршă сарать... Люшша хăвăрт лаша кӳлчĕ, тилхепине хăй тытса ларчĕ.

— Лар хыçала! — терĕ вăл шăллĕне.

— Пичче, эсĕ хутаçпа вăрмантан мĕн илсе тухрăн? — ыйтрĕ Колякка, урапа тапрансан.

— Ме, çи, — терĕ Люшша, Колякка патне хутаççа ывăтса. — Килтисене улăхра хамăр татрăмăр тесе кала. Асту вара!

— Но-о! — канса тăнă лаша çăмăллăн чупрĕ. Вăрманпа çич-сакăр çухрăма пынă çул çинче Люшша текех каялла çаврăна-çаврăна пăхкаларĕ, хăйне хăваласран хăраса пычĕ. Шиклĕ пулать инкен усал çын чунĕ. Вăрман сайраланма пуçласан, витĕр курăнакан пулсан, Люшша хăраса пăхкаларĕ: кунта ăна тарнă хĕрарăм чĕнсе килнипе пуртăллă, сенĕклĕ çынсем кĕтсе тăрас пекех туйăнчĕ. Вăл ахаль те хытă пыракан лашана тилхепе вĕçĕпе çапрĕ те пичкерен сăра йӳçнĕ вăхăтра сирпĕнсе тухнă пăкă пек вăрмантан сирпĕнсе тухрĕ.

Кунта каллех симĕс улăх. Улăхра пĕр çын та çук. Люшша савăнса кайрĕ. Савăннипе вырăсла юрă юрласа ячĕ:

 

Мы, барышня, любим вас

Каждый день и каждый час.

Каждый день и каждый час.

Другой баба любит нас.

 

21

Ăçта пĕр-пĕрне пулăшса, ăçта пĕрле ĕçлесе, ял халăхĕ çурхи тырра акса пĕтерчĕ. Çитрĕ çимĕк, утă патне тухиччен пулать ĕнтĕ канлĕ вăхăчĕ.

Вăрçă пулман пулсан, çимĕкре туй хыççăн туй çĕмĕрсе тăмалла. Юрă та ташă, эрех те сăра. Хăш ялта туй ытларах, çав ял мухтава тухаканччĕ. Кăçалхи çул туй курасси пулаймасть. Авланас каччăсем вăрçăра, качча каяс хĕрсем арçын вырăнĕнче ĕçлесе вăхăтсăрах ватăлса ларнă. Йĕлмекассинче те туй пуласси паллă мар. Ял Совет председателĕ Василий авланĕ ĕнтĕ, анчах урçа çын шавлă туйпа авланмĕ, шăп кăна хăй килне арăм илсе пырĕ. Паççи çавах та хăй туйне йĕркипех хатĕрленет, ĕмĕрте пĕрре пулакан япалана чипер ирттересшĕн, тăванĕсене пĕчĕк ĕçкĕ тунă çĕрте парне парасшăн.

Йĕлмекас çыннисем Чинукпа Ямшăк Михали пирки те сăмах тапратасшăн, анчах вĕсем пирки сас-хура яла тухман, ял халăхĕ хăй тĕллĕн анчах çапла шутлать.

Арăмĕ вилни Михаля чĕрине ыраттарса хăварнă суранĕ тӳрленмен-ха, тата вăхăчĕ те çук: кунĕн-çĕрĕн пĕр ялтан тепĕр яла, ялтан вулăса заседание — вара каллех яла.

Чинукĕ Михаля кăмăлне аван чухлать, хăйĕн татăлнă пурнăçĕ çĕнĕрен сыпăнса кайма май пурришĕн питĕ савăнать пулин те, Михаля умĕнче хăйне сăпай тыткалать, калаçса татăлнă пек, авăн çапса пĕтерсен, хăйсен туйне тума майĕпе хăмла-салат хатĕрлет. Анчах ку сăмах иккĕшĕн хушшинче çеç, вăл яла тухман.

Иртĕннĕ каччă Люшша пирки авланать тесе никам та шутламан, анчах Люшша хăй урăхла шутланă. Çимĕк каç Люшша çатан кӳмеллĕ урапана кула-кула кӳлчĕ, хаваслă çимĕк каçне ирттерме Çатра ялне куккăшĕ патне кайрĕ, ахалех çапкаланса çӳрес мар тесе, юри кая юлса анакан хĕвел чӳречесем çинче вут чĕртнĕ пек хĕрелсе вылянă чух çитрĕ. Кунĕпе хĕрĕнкĕ пулнă куккăшĕ ăна минтерлĕ пукан çине лартрĕ, шурă эрехпе хĕрлине хутăштарнине Люшшапа шаккаса ĕçрĕ.

— Тăлăх арăмсем хыççăн чупсах, вĕсене аçунтан вăрттăн çăнăх парсах каччă ĕмĕрне ирттертĕн ĕнтĕ эсĕ, — терĕ хаяр сассипе куккăшĕ, хĕрлĕ улмаллă куçĕсене чуптарса илчĕ. — Йĕркене кĕр те авлан.

— Майли курăнмарĕ-ха, кукка.

— Шăтăклă шăрçа таçта та пур. Шыра кăна! Кĕçĕр таçти ялтан та килнĕ хĕрсем пулаççĕ, çăварна карса ан юл.

— Пăхас эппин, — терĕ Люшша, хăватлă эрех унăн халиччен çуран çӳрекен шухăшне çунатлантарса ячĕ, çавăнпа ăна темле илемлĕ хĕр тупăнас пек туйăнчĕ.

Вăл куккăшĕн килĕнче нумаях лармарĕ, урама тухрĕ. Кӳршĕ хуралтă умне хупне сӳсе пăрахнă çăка пĕренисем тĕттĕмленсе килнĕ урамра шап-шурă курăнаççĕ. Вĕсем çине çамрăксем пухăнса ларнă, мăйăр катаççĕ, хĕрсем лараççĕ, каччăсем курăнмаççĕ те.

— Люшша, лар, хăна пул, — терĕ пĕр хĕрĕ, тĕттĕмре сăнарĕ — палламалла курăнмарĕ, кӳршĕ хĕрĕ пулмалла.

Çуртсем хуралнăçем хуралса пычĕç, çĕрпе пĕлĕт хушши касса татнă пек палăрчĕ. Унччен вĕçсе çӳрекен нăрăсен сасси кăна пулнă сывлăшра Тукас енчен юрă кĕвви илтĕнчĕ, çыран тăрăх сĕрĕлтетсе анса кайрĕ. Пур пек çамрăк пур енчен те çимĕк вăййине пухăнать. Кĕçĕр пысăк вăйă пулать. Çăка пĕренесем çинче ларакан хĕрсем те карталанса тăчĕç; хăйсем урамра иккенне пĕлтерсе сӳрĕккĕн кăна:

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн