Электронлă вулавăш

— Мĕн шухăша кайрăн, хăта... парне, пирĕн çарта çапăçма хатĕр çынсене парне, Туров патĕнче пухатпăр, Туровра парне, санра пăшал, Варлам Васильч...

Тилли Куçми кайсан, Варлам шухăшласа нумай лармарĕ, Люшшана чĕнчĕ. Нумайччен вĕрентрĕ ывăлне ашшĕ. Вара, ыран ирех тăмалла тесе, пĕтĕм çемье çывăрма выртрĕ.

Ирхине ир-ирех сарă пурçăн тутăр çыхнă Малля пушмак тӳмелесе ларать. Пушмак çинче вун икшер çаврашка тимĕр тӳме. Вĕр-çĕнĕ пушмакăн йăллисем хытă, Малля авăнчăк пралукпа йăлă витĕр тӳме туртса кăларать, тӳмеленмен пирки питĕ тарăхать. Тата ватă, шăлсăр старик, инçетри хурăнташĕ, халĕ тарçă çук пирки Варлам патĕнче лаша пăхса пурăнаканскер, халĕ пасара кучер вырăнне каймалласкер, ирхи апат çисе ларать. Маттĕрне ăна пĕр чашăк ĕнерхи яшка юлашки антарса панă тата хытса кайнă çăкăр татăкĕсене пуçтарса ун умне хунă. Шăлсăр çын ниепле те йĕркеллĕ çиеймест, хытă татăксене вĕри яшкана ярать те вĕриллех çиес тесе чаплаттарса тутипе чăмлать. Пушмаккипе тарăхса çитнĕ Малля чăтса лараймарĕ, çилли тулса çитнипе хĕрелнĕ питне çĕклемесĕрех:

— Сысна пек чаплаттарса ан лар-ха! — терĕ.

— Шăл çук-çке, хĕрĕм, — терĕ, вара кăшт тăхтасан, ку çамрăк хĕр амăшĕ пекех хытнă кĕрĕк чунлă мар-и, ватă çынна, тен, хĕрхенме пĕлĕ тесе, çапла хушса каларĕ:

— Çемçереххине çиесчĕ те...

— Çемçи картара! — татса пăрахрĕ Малля, хăвăрт тăрса пӳлĕме кĕрсе кайрĕ. Ура çинче тӳмелесе пĕтереймен тӳмисем шăкăр-шăкăр турĕç, пушмак тĕпĕ хăлхана çурас пек чăкăр-чăкăр туса çухăрчĕ. Кун пек чăкăртатни аван-ха, пуян иккенне пĕлтерет. Пушмака тăхăнма ашшĕ каланă, пурçăн тутăра пасара çыхса кайма ашшĕ нихçан та чарман, ку аван-ха, Маллян тата капăр тумланса каяскилет, тен, вăл пасарта паян пуян каччă тĕл пулĕ?.. Тен, вăл пасара пырĕ... Маллян сукна хыспа пĕрле çутă калушне те питĕ тăхăнасчĕ, ун арчинче тăваттăмĕш çулшурă тутăрпа чĕркенĕ çутă калуш выртать, ăна вăл мĕн-пурĕ те пĕрех тăхăннă, пĕлтĕрхи ĕçкĕре, савăш курки ирттернĕ чух, анчах ашшĕ вăл калушпа пӳртрен тухса çĕр çине пусма хушман... Паян кун питĕ уяр, ашшĕн кăмăлĕ кăшт çемçерех пулсан, унран калуша тăхăнса кайма ирĕк ыйтма пулĕ...

Шăлсăр старик хăла лашине кӳлсе тăратнă тĕле Люшшапа пĕрле кайма килĕшнĕ пĕр пуян килсе çитрĕ. Вĕсем нумаях та калаçса лармарĕç, Люшшапа юлташĕ йăлтăркка сăмсаллă карттусĕсене алла тытрĕç.

— Çар пуçтарас ĕмĕтпе тĕл пулнă чухăнсемпе калаçма ан ӳркенĕр, чĕлхĕрсене çемçерех тытăр, вăйпа пулсан нимĕн те пулаймĕ, соклаçпа, ӳкĕтлесе хăвăр майлă çавăрăр. — Çак сăмахсемпе Варлам пасара каякансене ăсатса ячĕ.

Малля калуша тăхăнса кайма ашшĕнчен хăйса ирĕк ыйтаймарĕ, çавăнпа калуша пасара çитерехпе тăхăнма хĕве чиксе вăрласа тухрĕ.

Ырă-çке таса уйра! Кайăксем пĕлĕт пек ушкăна пухăнса вĕçеççĕ. Çӳлте-çӳлте пĕр кайăк хур карти иртсе кайрĕ.

— Эх, — тет Люшша, — манăн та çакăн чухлĕ халăх пухасчĕ!..

Пусă пушанса пырать, сайра хутра унта-кунта анчах вырман сĕлĕ анисем курăнкалаççĕ, вĕсене те паян-ыран пырса пĕтереççĕ ĕнтĕ: хĕрарăмсем пĕччен-иккĕн пуçĕсене çĕклемесĕр ывăç хыççăн ывăç касса кĕлте çыххи çине сураççĕ. Кунта пурте хĕрарăмсем-ха, кĕлте урапине те хĕрарăм тиет, кĕпе аркине хăпартса пуслăхне туртса çыхать. Люшшан чăтма çук çар пухас килет, ашшĕ умĕнче те, ытти пуянсем умĕнче те мухтава тухасчĕ ун. Чăнах, мĕншĕн пĕр арçын та курăнмасть-ши?

Пĕчĕк ката çумĕпе иртнĕ чух лапăпа пыракан ана çинче Люшша арçын курах кайрĕ. Кăвак улача кĕпеллĕскер, вăл çавапа хăмăл çулать. Люшшана чун кĕчĕ.

— Малля, эсĕ ерипен кай-ха, эпĕ çак çынпа калаçам, — терĕ Люшша, тăрантас çинчен анса.

— Мĕн чăрманмалла унпала, — терĕ кăмăлсăррăн юлташĕ.

— Ку çын пире кирлĕ пулма пултарать, пĕрле илсе кайăпăр.

Люшша шăлаварне силлекелерĕ те хăмăл тăрăх çаваллă çын патнелле утрĕ, ун хыççăн юлташĕ те пычĕ.

— Турă пулăштăр! — терĕ Люшша, çывхарсан.

— Тур пулăшмалăх ĕçĕ çук, — терĕ лешĕ, çулма чарăнса.

— Мĕскер эсĕ пустуй çавуна сулкалатăн, улăха тухрăм терĕн-им?

— Кăмака хутма аванах пулĕ, сивĕ пӳртре ларни мар.

— Ан лĕпĕртет ку ĕçпе, пирĕнпе пыр, айта!

— Эсир ăçталла? Вăрман касма-им?

— Касма, анчах вăрман касма мар, çынсене касма каятпăр. Совет влаçне пăсакан çынсене касăпăр.

— Камсем вĕсем, Совет влаçне пăсакансем?

— Комунсем.

— Епле апла? — тĕлĕнчĕ çын, — Комунсем вырăнне кам кирлĕ вара сире?

— Йĕркеллĕ çынсем кирлĕ, учредиловкă суйласа лартмалла.

Кăвак улача кĕпеллĕ çын Люшша çине пĕрре чăр! пăхса илчĕ, вара хăйĕн умĕнче никам та çук пек çаврăнчĕ, ăçталла, хăш еннелле çăрарах хăмăл пуррине пăхкалама пуçларĕ. Патĕнчех, шыв çурăкĕ хĕррипе çӳлĕ те çăра хăмăл патнелле шăхăркаласа, виç-тăват утăм турĕ.

— Эс ăçталла? Мĕншĕн нимĕн те чĕнместĕн! — кăшкăрчĕ Люшша.

Çын чарăнса тăчĕ, анчах сăмах чĕнмерĕ. Люшша ун умне пырса тăчĕ, чышкисене чăмăртама хатĕр пулчĕ, анчах ашшĕ калани аса килчĕ, чышкисемпе юнамарĕ, сасси, çеç хăрушă тухрĕ:

— Сана та учредиловкă суйласа лартни кирлĕ-çке!

— Пăхне кирлĕ! — татăклăн каласа хучĕ хресчен, сылтăм аллипе çилленсе сулчĕ те çава аврине ярса илсе сулмаклăн çулма пуçларĕ.

Люшша урине кастарасран хăраса айккинелле сикрĕ. Чĕрре кĕрес терĕ, каллех ашшĕ каласа яни аса килчĕ, ку итлемен çынна вĕлерсе пăрахас пулсан — Каюрапа Левук хăтланнă пек анчах пулса тухĕ тесе — лавсем патнелле утрĕ.

— Тепĕр тесен, пĕр çынпа çар тăваймăн, пĕр çынна ӳкĕтлесе тăрса çăвар пылакне сая яма кирлĕ мар.

Лавсем тапранчĕç.

— Мĕншĕн паян пасара каякан курăнмасть? — ыйтрĕ юлташĕ.

— Веç ав тăватă лав чуптараççĕ-çке, — аллипе тĕллерĕ Малля.

— Эк-кея, вĕсем пасаралла мар-ха, кунталла чуптараççĕ. Ха, пыраççĕ, хыçалтан такам хăваланă пекех.

— Пасарта пĕр-пĕр инкек пулман-ши? Чарса ыйтас.

— Ыйтас çеç мар, хамăр çара кĕртес!

Тăватă лав патнех çывхарчĕç. Кашни урапи çине виçшерĕн ларнă.

— Мĕншĕн пасаралла мар, ăçталла эсир? — ыйтрĕ Люшша.

— Вăрман касма! — хирĕç чĕнчĕç темиçен.

— Чимĕр-ха, ан васкăр, малта пыракан лаши умне сиксе пырса тăчĕ Люшша, икĕ аллине те сарчĕ. Лавсем чарăнчĕç.

— Итлĕр, мĕн калăп...

— Мĕн калăн-ши? Кала! — çухăрчĕç темиçен.

— Сире çĕр кирлĕ-и?

— Ĕнертенпе пире пурте çĕр парасшăн, пире çĕр кирлĕ мар.

— Епле çĕр кирлĕ мар? Сире тата мĕн кирлĕ?

— Пире çĕр кирлĕ мар, хĕле хирĕç пире вутă кирлĕ...

— Ача-пăчамсем хĕлле шăнса ларасран хăратпăр. Пире вутă кирлĕ. Но!..

— Ямастпăр эпир сире! — çухăрчĕ Люшша. — Айтăр манпа!

— Вăрмана кайса килер-ха!

Лавсем айккинелле пăрăнчĕç те анапа çавраçил пек хытă кайрĕç.

— Хăвалăх лăстанкисем, — мăкăртатрĕ Люшша. — Çитер-ха пасарнех, çул çинче урăх калаçмăпăр...

Пасара çитрĕç. Пасарта тавар та сахал, çын та сахал.

Малля алхапăл пушмакки çинчен калуш тăхăнчĕ, туприне тӳрлетсе çыхрĕ те хĕр ĕретнелле мăнкăмăллăн утрĕ. Урари пушмакĕсем калуш витĕр хăйсен чăкăрти сассине хытă кăлараççĕ. Малля аллисене сулса утнă май урисем чăкăрт та чăкăрт тăваççĕ. Йĕлмекасри пуян Варлам хĕрĕ утать! Ватăраххисем ун çулĕ çинчен пăрăнаççĕ, хыçалтан айккăн пăхса тăраççĕ, çамрăк хĕрарăмсемпе хĕрсем тутăр вĕçĕпе тутисене хупласа вăтанса куç хĕррипе пăхса илеççĕ, çамрăк арçынсемпе пур пек яшăсем каппайланса тӳррĕн тăма тăрăшаççĕ, анчах пĕри те Малляна сăмах чĕнмерĕç.

Кичем капла Малляна. Сайра, витĕр курăнакан пасарта, Малля пурне те курать, вăл каçăрăлса пăхма та вăтанмасть, вăл тутăр вĕçĕпе тутине хупласа тăмĕ. Унта та кунта пасар пĕчĕк-пĕчĕк ушкăна вакланчĕ, ушкăнсенче Люшша пеккисем кирлĕ сăмах каласа ăнлантараççĕ, çара кĕме чĕнеççĕ... Мĕн пулĕ-ши? Кĕрхи кун вăрăм мар, пасар часах саланма пуçлать, ах, Малля кăмăлне тулма пасар пĕтиччен уяр тăтăрччĕ. Çук, кĕрхи çанталăк ултавлă: хĕвел пытанчĕ, кĕтмен çĕртен çумăр пĕрĕхме тытăнчĕ. Кунĕпе никампа пĕр сăмах чĕнмесĕр мăнкăмăллăн уткаласа çӳренĕ Малля пăлханма пуçларĕ. Ун-кун пăхкаларĕ. Лаши патне чупма тăчĕ — çумăр чĕресрен янă пек ячĕ. Малля пĕкĕнчĕ, урари калушне хыврĕ, пуçран пурçăн тутрине сӳсе илсе калушне чĕркерĕ. Пуçĕнчи пĕчĕк шурă тутрине тӳрлеткелесе тăрантас патнелле чупрĕ.

Çумăр вăрăма каяс пек пулчĕ, çавăнпа Малляпа Люшша хăвăртрах киле çитсе ӳкме шухăшларĕç. Хăла лаша вырăнтанах çил пек тапранчĕ, йĕпенсе ирĕлме ĕлкĕреймен çул çинче ун таканлă урисем тăваттăлла авăн çапнă пек çаптарса пыраççĕ.

Малляна пасар пĕрре те савăнăçлă пулмарĕ, çавăнпа вăл тутине шăт тытнă, Люшша ăна чĕнсен те хирĕç чĕнмерĕ. Люшши вара питĕ савăннă. Нумай çынпа калаçса татăлнă вăл, пурте ун çарне пыма сăмах пачĕç, алă пусса паракан анчах пулмарĕ. Çумăра печĕç, пурте ырана хăварчĕç.

Тĕнче тĕксĕмленчĕ, вĕтĕ те йăвă çумăр тĕнчене тĕтре пек карса илчĕ, вăрман та, сăрт та курăнмасть, лаша умĕнче шӳме пуçланă çул çеç инçетренех йăлтăртатни курăнать.

 

24

Шуррисем Хусана илнĕ. Чăваш ялĕсенче икĕ мобилизаци пырать: пĕрне волисполком ирттерет — Хĕрлĕ Çара, тепри пырать вăрттăн: кулаксем Совет влаçне хирĕç шурă армине пулăшма хăйсен ушкăнне мобилизацилеççĕ.

Катмак Ярмошки ялсенче пуху ирттерет. Шупашкартан килнĕ большевик текен хутне кăтартать, халăха револьвер кăларса юнать, хăш ялсенче персе яни те пулнă, теççĕ. Револьверĕпе юнаса мĕнпур тырра патшалăха пуçтарса памалла тесе хушать. Ăна-кăна чухласа илеймен халăх çанă тавăрса большевиксене юнама пуçларĕ. Пĕтĕмпех кулаксем шутласа хунă пек пулчĕ. Епле мĕн тумаллине вĕсем пĕрле канаш туса пынă, паян кăнтăрла Çатра ялĕнче Туров патĕнче каллех пухăнмалла.

Варлам ыттисенчен маларах çитрĕ. Туров, качака сухаллă, шурă çӳçлĕ старик, тилĕ евĕр шевĕр сăмсине мала каçăртса сиксе тухрĕ, Варламăн шурă лашине килкартине çавăтса кĕчĕ.

— Чи ырă хăна ыттисенчен маларах килет. Килех, Варлам Васильч. Сывлăхусем епле?

— Ĕçсем каплах ăнса пырсан, сывлăхăм пулĕ, — терĕ хăни.

— Пӳрте кĕрĕр.

— Пуçтарăнчĕç-и-ха?

— Халех килеççĕ. Пӳрте кĕрсе ларар.

Питĕ нумай калаçса ларнă пулмалла хуçипе хăни, илсе пыракан сăмах-халапĕ те çăмăлах мар-тăр, çавăнпа хăни чавсипе кантăк янаххи çине таянса тарăн шухăша путрĕ, куçне пĕр сиктермесĕр кантăкран курăнакан хĕрлĕ çыран çине тĕллерĕ.

Сасартăк пĕр çурти çăтăр-çăтăр туса пысăк вут çăмхи кăларчĕ те сӳнсе ларчĕ, хăна шарт сикрĕ.

— Мĕншĕн ытла шартах сикрĕн, Варлам Васильч, çурта çунса пĕтнĕ, — терĕ хуçи, çунса пĕтнĕ çурта вырăнне çĕнĕ çурта лартса.

— Манăн килте çурта çунсах тăмасть, вĕренмен, — терĕ Варлам, хăйĕн тĕшмĕшлĕ чунĕнче сӳлесе тăракан туйăм çĕкленнине сиссе.

— Çитрĕç, эпĕ тухса хапха уçам, — терĕ Туров, пӳртрен хăвăрт тухса кайрĕ.

— Ырра пĕлтертĕр ку çурта, — Варлам турăшсем çине пăхса виçĕ хут сăхсăхрĕ. — Эпĕ мухтавлă пуян пулнă, çак килекен пуянсем хушшинче халĕ те мана мухтавлă ту, çӳлти аттемĕр...

Пĕрин хыççăн тепри кирлĕ çынсем пуçтарăнчĕç. Хуçи кантăксене тачка хура тутăрпа карчĕ, алăкне питĕрчĕ. Пӳрт ăшчиккине турăшсем умĕнче çунакан виçĕ çурта йăвашшăн çутатса тăраççĕ. Сĕтел тавра çума-çумăн саккăрăн ларчĕç...

Хăрушă калаçу пулса иртрĕ ку пӳртре. Киревсĕр ĕçсенчен пĕри — ВИК председателĕ Вавилов пурнăçне хак хуни пулчĕ.

— Вăрттăн-шарттăн вĕлерме Вавилова çăмăл, анчах вăл пирĕн ĕç пек пулса ан тăтăр, халăх вĕлернĕ пек тумалла, — терĕ Чишмаран килнĕ пуян.

— Хамăрăн юрамасть, — терĕç темиçен.

— Çавах та хăрушă япала, — ерипен каларĕ пĕри.

— Мĕн хăрушă? — тапăнчĕç ăна пурте.

— Ним хăрушлăхĕ те çук, хаклă çыннăмсем. Эпир çĕнтеретпĕр, мĕншĕн тесен эпир пĕччен мар. Акă, — терĕ Тили Куçми, кĕсйинчен пĕр хут кăларса. — Эпĕ Хусана кайса килтĕм, коменданта заявлени патăм, Акă, вуласа парам сире, эсир вырăсла пурте ăнланатăр, — терĕ вăл, вара вулама пуçларĕ: «1918 года августа 19 дня крестьянина Казанской губернии № уезда, № волости, деревни Тальниково Лисина Кузьмы Кузьмича.

Коменданту города Казани.

Имею честь покорнейше просить господина коменданта города Казани о выдаче мне разрешения на право ношения огнестрельного оружия, так как в таковом я нуждаюсь ввиду самоохраны, так как я веду агитацию супротив большевизма и имею сельское хуторское хозяйство, водяную мельницу и имел пахотной земли по 80 десятин в клину.

К сему подписуюсь: Лисин».

Сĕтел çине чавсаланса хут çине çырнине кашниех хăй куçĕпе хăй курасшăн хыпăнса ӳкрĕç.

— Вара? Вара? — ыйтрĕç темиçен.

— Вара акă резолюци, — вĕсен умне заявление хучĕ Тили Куçми. Çирĕп, шултран заявление урлă çырнă сăмахсене пурте вуласа илчĕç: «Выдать. Подполковник Кондратьев».

— Акă! — Тилли Куçми пиншак кĕсйинчен йăлтăртатса тăракан хуп-хура револьвер кăларчĕ, пурне те тĕлĕнтерсе яма сĕтел çине хучĕ.

— Револьверне ăçтан тупрăн? — ыйтрĕ Упамсарăн аслă ывăлĕ.

Револьвер патне, ăна асамлă япала вырăнне хурса, кулаксен аллисем туртăнчĕç, пурте тытса пăхрĕç, кашни револьверăн яка айккисене алăпа ачашласа сăтăрса илчĕç.

— Каяр, тăванăмсем, шуррисене пулăшма, — терĕ Козлов сутуçă, ик аллине çӳлелле çĕклесе. — Каятпăр Хусана, комунсене вĕлерме пулăшатпăр!

— Тăвансем, — питĕ тăсса, питĕ ăслă çын пек каларĕ Туров, — эпир Атăл урлă каçмăпăр, Атăл леш енче пирĕн пек çынсем хăйсем пур, эпир шуррисене Атăлăн ку енне каçнине кĕтĕпĕр, вĕсене хамăр умран Мускав патнелле кайма пулăшăпăр. Пирĕн ĕç вăл — хамăр патăрти большевиксене пĕтересси. Пирĕн хĕç-пăшал пур, Варлам Василчĕ ăслă çын, винтовка пухса хатĕрленĕ...

Тилли Куçми Варлам çине чалăшшăн пăхса илчĕ.

«Кулать манран Тилли, — шухăшларĕ Варлам, хăй шухăшĕнчен хăй тĕлĕнчĕ: — Патшана ларма ĕмĕтленнĕ... веç ав, Тилли елле ăслă, патшалăха ертсе пымалăх ăсĕ пур: Хусан коменданчĕнчен револьвер илме пултарнă... Эпĕ хам тырра парса илнĕ кашни винтовкине... Ялти тăмсай», — шухăшларĕ вăл хăй çинчен.

— Хаклă хăнасем, чылай лартăмăр, халĕ апатланар-ха, — терĕ кил хуçи.

— Ан васка-ха, хăта, апатупа, эпир ырана мĕн тумаллине калаçса татăлаймарăмăр-çке, ырана...

Упамсар ывăлĕ каласа пĕтереймерĕ: темскер кĕмсĕртетсе пӳрчĕ-кăмаки-мĕнĕпе чĕтретсе илчĕ.

— Пĕр кантăкне уçса пăхас!

Туров пĕр кантăк çинчен хура чаршав карнине катĕртейчĕ — лăпкă сывлăша чĕтретсе инçех те мар çӳлелле вут капанĕ сикрĕ.

— Тур çырлах, тур ан пăрах! — Хуçи ӳкнĕ пек хăвăрт чĕркуçленчĕ, сăхсăхма пуçларĕ.

— Кунтах, Тĕрлемес станци патĕнче, — шăппăн каларĕ Варлам, сиксе тухас пек икĕ аллипе кантăк янаххи çине тĕрĕнсе тăрса.

Хуçи ура çине тăрса кантăк патне пырса пăхасшăн пулчĕ, хăрах урипе çĕклерĕ — пĕтĕм пӳрте чĕтретсе, кантăксене чăнкăртаттарса каллех тепĕр вут капанĕ сикрĕ.

— Хоспоти! Мĕн-ши ку? — каллех сăхха печĕ хуçи.

— Мĕнле япала ку? Бомба та мар, тупă та мар ку? — тĕркĕшсе кайрĕç пӳртре.

Пĕрин хыççăн тепри вĕçрен вун виçĕ взрыв пĕтĕм тавралăха кисретрĕ, çак вун виçĕ взрыв пуянсен чунĕсене çĕклентерчĕ.

— Пире ĕнтĕ çар кирлĕ. Сан, Мирун, паттăр çапăçакансене тав туса пама парнелĕх япала çителĕклĕ пухăннă-и?

— Çитет, хаклă юлташсем, çителĕклĕ... Табакĕ, сахăрĕ, чейĕ, çитсу пур, сукни...

Варламăн та мухтанасси килчĕ:

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн