Хĕвеллĕ çумăр
Шăпах çак самантра крыльца умĕнчи çынсем хушшинчен çинçе те йĕкĕлти сасă илтĕнсе ,кайрĕ.
— Малашне колхозра машинăсем анчах тăрса юлаççĕ, — терĕ çав сасă. — Тимĕр-тăмăр... Кхи-хи-хик...
Сармаев йĕкĕлти сасă еннелле вăртах çаврăнчĕ.
— Хэй, Шишликов та кунта-çке, — тĕлĕненçи пулчĕ председатель. — Ан хăра, Шишликов, колхозра тимĕр-тăмăр анчах мар, эс те юлатăн... арăмун ĕнси çинче...
— Çапла вăл, тӳртен каласан — тӳрене юраман, — кӳренчĕ Шишликов, хăй вара çынсем хушшине шаларах кĕрсе пытанчĕ.
Шишликова ялта Шĕшлĕ Çеменĕ тесе чĕнеççĕ. Микулай ăна кăштах пĕлет. Çавнашкал этем ĕнтĕ Çемен. Пур ĕçе те хутшăнать, пур çĕре те сĕкĕнет, пурне те вĕрентет, ăс парать, пуринчен те тăрăхлать, кулать, анчах хăй колхозра улăм пĕрчине те пĕр вырăнтан тепĕр вырăна куçарса хумасть. Малтан ăна тăтăшах ревизи комиссине, суйласа пынă иккен: хут пĕлет, шут ĕçне чухлать, тĕрĕслеме юратать, кирлĕ-кирлĕ мар çĕртех чĕрре кĕме хатĕр. Унăн чĕлхи çинче ялан пĕр сăмах: «Тĕрĕслĕх кирлĕ, тĕрĕслĕх!» Çапла, ыттисен ĕçне тĕрĕсленипех ĕçкунĕсем илсе пурăнма хăнăхнăскер, Шĕшлĕ Çеменĕ кайран хайхи ĕç тĕлне йăлтах манать.
— Асту, Çемен, — терĕ председатель, крыльцаран аннă май, — арăмун çилхюнчен çирĕпрех тыт, ӳксе юлăн.
— Эпир ӳкмĕпĕр-ха, — шăртлансах тавăрчĕ лешĕ. — Хăвна пĕл. Ненай, колхоз урапи çинче нумаях ларса пырайăн-ши?..
Председатель тек хирĕç чĕнмерĕ. Улăм шлепкине куçĕ çинерех пусарчĕ те, тапчам пĕвĕпе кăшт малалла ӳпĕнсе, шкул патнелле уттарчĕ. Çынсем икшерĕн те виçшерĕн тĕрлĕ çĕрелле сапаланчĕç. Крыльцара агроном пĕчченех тăрса юлчĕ.
Пĕччен... Колхоза килнĕренпе вăл хăйне ытла та пĕччен туять. Хваттерте пĕр Кĕтерук кинеми пур ĕнтĕ. Унпа сăмахласа кăшт чуна лăплантаратăн. Çавă çеç. Халь акă председатель мĕншĕн ăна ĕç пирки нимĕн те шарламарĕ-ха? Шкула васкарĕ. Агроном пĕрле пынă пулсан, чăрмантарĕччĕ-шим? Шкул ачисене мĕн каламалли агрономăн та çителĕклех тупăнĕччĕ, ӳсентăран пурнăçĕ... Çутçанталăк... Тăван ялăн уйĕ-хирĕ... Улăх-çаранĕ... Анчах мĕн пирки ютшăнать председатель? Тен, ырă мар сас-хура унăн хăлхине те пырса кĕнĕ? Крыльца умĕнчи çынсем те вашават кăмăлах кăтартмарĕç.
Чим, мĕн усал ĕç тунă-ха вара çамрăк агроном: Николай Шангин? Вăл çак колхоза ырă ĕмĕтпе килнĕ, ырă ĕмĕтпех çунса çӳрет. Ырă ĕмĕтпе кăна! Эх, кам та пулин ăнлансанччĕ!..
Чăн та, Нина инкекне вăл ытлашши йывăра илчĕ. Çавна пула унăн алли-ури пĕтĕмпех тăлланса ларчĕ. Кунта темĕнле урăх мел шырамалла. Эсĕ, Шангин юлташ, çапах та агроном. Чи малтан агроном! Çынсем сана çав ятпа кĕтсе илнĕ, çав ятпа хисеплеççĕ. Эппин, кăтарт ху мĕн пĕлнине, мĕн пултарнине!
Чи малтан... Чи кайран... Хăçан вара этем пулмал-ла-ха? Чăн-чăн этем. Çук-тăр çав, чăн-чăн этем пулаймасан, чăн-чăн агроном та пулаймăн. Çапах кирлĕ-кирлĕ мар шухăшсемпе пуçа çĕмĕрме пăрахмалла, пурнăç тилхепине, ĕç тилхепине алла çирĕпрех ярса тытмалла.
Чунĕ тепле туртмасан та, Микулай, правление кĕрсе, аслă бухгалтертан колхозăн çулталăкри отчечĕсене ыйтса илчĕ те «хут купи ăшĕнче» тепĕр хут чакаланса пăхма шутларĕ. Тен, пĕр-пĕр ахах тĕпренчĕкĕ тупăнĕ?!.
Пилĕк-ултă çул хушшинчи отчтсемпе пĕрле вăл çĕр пирки калакан документсене те тупса пама ыйтрĕ. Мĕнле хут татăкĕ пур — йăлтах.
Аслă бухгалтер Иван Трофимович, яланхи пекех, евĕк кăмăллă. Унăн çаврака та яка пуçĕ çинче, кĕмĕл тыткаллă куçлăхĕ çинче хĕвел шевли выляса тăрать. Ахăртнех, вăл куллен çырса ларакан цифрасем те çавнашкал çутă. Тем пекчĕ...
Халлĕхе агрономăн хутсемпе ларса ĕçлеме уйрăм кĕтес çук-ха. Председатель ăна ĕнер хăйĕн пӳлĕмне сĕнчĕ: лар та ĕçле! Ӳлĕм... Çук, Шангин агроном канцеляри çинчен ĕмĕтленмест. Ăна бюрократла кантур таврашĕ кирлĕ мар. Çапах та колхозра вăл пĕр çутă кĕтес тупать-тупатех. Агрохими лабораторийĕ — акă унăн ĕмĕтленнĕ кĕтесĕ.
Пĕлтĕр, диплом çырмалли практика хыççăн, Николай Щангин хăйсен курсĕнчи юлташĕсемпе пĕрле Мускава Халăх хуçалăхĕнчи çитĕнӳсен выставкине кайса курнăччĕ. Ытти тĕлĕнмелле япаласем - хушшинче вăл, пĕр тӳлек кĕтесре, агрохими лабораторине асăрханăччĕ. Унăн кĕске ячĕ — «ЛБДП-2». Ăна пĕр агрохимик И. Ф. Голубев конструкциленĕ. Лабораторире кăткăсси нимех те çук, пурĕ — 18 прибор, вĕсене йăлтах пĕр сĕтел çине вырнаçтарма пулать.
Микулай çак лаборатори мĕн хака ларассине те тĕпчесе пĕлнĕччĕ. Чăвашăн унсăр пулать-и? Хакĕ виçеллĕ — 215 тенкĕ. Кĕленче савăт-сапипе пĕрле — 350 тенкĕ. Колхоз кассине вăл кĕреçепе хырса каймĕ-ха, уссине центнерсемпе те тоннăсемпе кӳрĕ. Чылайччен çаврăнкаласа çӳрерĕ Микулай лаборатори тавра. Вĕренсе тухнă хыççăн ĕçе тытăнсанах туянма картса хучĕ ăна.
Ку ĕçе ĕнтĕ вăраха хăвармалла мар, халех тытăнмалла, тен, паянах Александр Васильевичпа канашласа пăхмалла. Чăн-чăн наукăсăр пĕр ĕçе те малалла яма çук. Калăпăр, халлĕхе биологи науки, математика пек е физика пек, тĕп-тĕрĕс экспериментсем туса кăтартас шая çĕкленеймен-ха, анчах малашне унăн та, математикăри пекех, тĕп-тĕрĕс формулăсем пулĕç. Çапла, чĕрĕ пурнăç çинчен вĕрентекен наука чи тĕрĕс наукăсемпе танлашĕ.
Ялти вăтам шкулта вĕреннĕ чухнех Микулай пĕр тĕлĕнтермĕш кĕнеке вуланăччĕ. Чăваш юмахĕсенчи Улăп пек паттăр Гулливер вĕтĕ йышши çынсем патне — лилипутсен патшалăхне — пырса лекет. Лилипутсен королĕ, хăйĕн пĕчĕкçĕ пӳ-сине кура мар, Гулливĕра ăслă шухăшсем каласа тĕлĕнтерет.
«Халиччен пĕр пучах уснĕ çĕрте икĕ пучах, пĕр курăк туни ӳснĕ çĕрте. икĕ туна ӳстерме пултаракан çын тупăнас пулсан, — тет вăл, — çав çынна пĕтĕм этемлĕх тав тунă пулĕччĕ, çав çын хăйĕн Тăван çĕршывне мĕнпур пакăлти политиксен эшкерĕнчен çĕр хут ытларах усă кӳнĕ пулĕччĕ».
«Эпир лилипутсем мар, — такампа тавлашнă пек хуравлать Шангин агроном. — Эпир — Гулливерсем те мар. Эпир — çĕнĕ саманари çĕнĕ Улăпсем. Пирĕн ытларах ĕмĕтленмелле, ытларах ĕç тумалла».
Ĕмĕт-шухăш çуначĕпе таçта çити вĕçсе хăпарнă Микулай хăй умĕнчи хут купи çинчен те манса кайрĕ. Хăйне хăй вăл çутă та чаплă лабораторире ларнă пек туйса илчĕ. Акă унăн кашни пусăри тăпрана хими-тĕлĕшĕпе анализ туса пăхмалла. Пĕр çĕрте, калăпăр, азот çителĕксĕр. Агрономăн тĕп-тĕрĕс шутласа кăлармалла: мĕн чухлĕ çитмест азот? Кун хыççăн хайхи тăпрана азотлă имçам мĕн чухлĕ хывмаллине тĕп-тĕрĕс кăтартса памалла. Ытлашши те мар, катăк та мар. Азота ытлашши хывсан, тырă хăмăлĕ çемçешке пулать, апла вăл пучаха ларнă-ларманах çĕр çумне тĕшĕрĕлсе ӳкет. Кун пек чух чăвашсем: тырă ӳксе пулнă, теççĕ. Кали е фосфор тĕлĕшпе те çавнашкалах. Тăпрара пĕр-пĕр çимĕç çитмест, тырпул та лайăх ӳсеймест.
Е тата йӳçек тăпра тетпĕр. Ун пек çĕрте чи малтан чăрăш курăкĕ ӳсет. Çавăнтан ĕнтĕ тăпра йӳçĕккине кирек кам та чухласа илме пултарать. Кун пек çĕре известь хушмалла. Анчах тăпра йӳçĕшĕ миçе процент? Извеçне мĕн чухлĕ сапмалла? Çак ыйтусене пĕр хими анализĕ çеç татса парĕ.
Çук, çук. Шангин агроном колхоз хирĕсем тăрăх куçа хупса утасшăн мар. Чипер куç-пуç пур çĕртенех епле суккăр пăван пек пăн-пан çапкаланса çӳрĕн-ха? Унашкал юрамасть.
Анчах халĕ... Микулай сасартăк Шĕшлĕ Çеменĕн крыльца умĕнчи сăмахне аса илчĕ: «Малашне колхозра машинăсем анчах тăрса юлаççĕ... Тимĕр-тăмăр...» Чуна çӳçентерекен сăмах. Ăçтан ку? Ĕнер иккĕмĕш бригада бригадирĕ Пайгусов та çамрăксем хулана туртăннă пирки пăшăрханса калаçрĕ. Паян та колхоз председателĕ шкула çитме васкать. Кăçал вĕренсе тухакан ачасем класĕпех стройкăна каясшăн, колхоза юлас пулсан — вĕсем чи малтан председательпе сăмахласа пăхасшăн иккен.
Кунта, паллах, ытлашши япăххи, сехрене хăпартмалли çук-ха. Хулара, тĕрлĕ стройкăсенче ĕç алли сахал мар кирлĕ. Çапах та Шĕшлĕ Çеменĕн сăмахĕнче темĕнле чуна ыраттаракан япала пур. «Тимĕр-тăмăр...»
Çамрăк агроном Шĕшлĕ Çеменĕпе урамра çынсем умĕнчех тавлашса илме хатĕрччĕ. Аран çеç тытăнса тăчĕ: «Иртерех-ха, иртерех!..»
Халь акă Микулай Шĕшлĕ Çеменне хăй ăссĕн те пулин питлет. «Епле тимĕр-тăмăр? — тет вăл. — Тимĕр-тăмăра этем çĕр ăшĕнчен çĕре илемлетме кăларать. Малтан шăратать, унтан тракторсем тăвать, суха тимрисем туптать. Сан валли, Шĕшлĕ Çеменĕ! Сана çăкăр çитерес тесе, эпир суха-ака тăватпăр, тырпул ӳстеретпĕр. Тимĕр-тăмăр... Эс ху — тутăхнă тимĕр-тăмăр! Чăн та, халлĕхе çамрăксем ялтан аяккалла туртăнаççĕ-ха. Анчах пурте мар! Çук, пурте мар! Пĕтĕм чуна парса ĕçлекенсем сахал-и вара ялта?..»
Микулай хăй ĕнер Пайгусов бригадирпа калаçнине аса илчĕ. Йăмра патака çырмари юшкăн ăшне чиксе хăваратăн, кĕçех унта тем пысăкăш йывăç кашласа ӳссе ларать. Эсĕ-çав йывăçа куллен кайса пăхмасăр тӳсейместĕн, мĕншĕн тесен ăна хăвăн аллупа лартнă. «Тĕнчере чи тутли — ху ĕçлесе тунă çăкăр». Çамрăксене мĕн пĕчĕкренех ĕçе явăçтармалла, тырпул акса тума вĕрентмелле. Эсĕ ĕçе кайнă чухне ача тени вăл, куршанак пек, сан кĕпе арки çумнех çыпçăнса пытăр. Ахальтен мар пĕчĕкле ĕçе явăçакана мĕн ĕлĕкренех «куршанак» тесе чĕннĕ. .
Тăван уй-хир поэзийĕ, ĕç поэзийĕ... Мĕн пултăр-ха çакăнтан пахараххи? Çапла, этем кăвапи, этем чĕри хăйĕн тăван çĕрĕпе ĕçре кăна сыпăнма пултарать. Пĕр сыпăнсан, тĕнчере ăна нимĕнле вăй та туртса татаймĕ. Ĕç çĕре илемлетет, пурнăçа пуянлатать, этеме чăн-чăн телей кӳрет. Çакна ăнлансан, этем ĕçĕ-хĕлĕ яланах хаваслă пулĕ. Ун чухне кашни ял хăйĕн чăн-чăн илемлĕ сăн-сăпатне тупĕ. Тарма мар, çамрăксен ялтан каяс та килмĕ.
Çамрăк агроном, хай шухăшĕпе суйланнă май, çулталăкри отчетсене, календарь листисене уçнă пек, пĕрин хыççăн тепĕрне уçа-уçа пăхать. Çул хыççăн çул.
Чăн, халлĕхе савăнмалли сахалтарах.
Çавал тăрăхĕнчи «Маяк» колхоз — вăтаммисен шутĕнчи хуçалăх. Малта та мар, хӳрере те мар. Вăхăт-вăхăт ăна хаçатсенче ырласа та илеççĕ. Пĕр-пĕр плана ыттисенчен кăшт маларах тултарнă-и унта е тырă вырнă вăхăтра ача-пăча валли ясли уçнă.
Агроном отчетсенчи хăшпĕр цифрăсене хăйĕн блокночĕ çине çыра-çыра хурать. «Тырпул тухăçĕ». Тепĕр тесен, ку цифрăсене çырма та кирлĕ мар, вĕсем ахалех пуç мимине шăрпăк пек тăрăнаççĕ. Колхоз çулсерен тĕштырă гектартан 8 — 9 центнер пухса илет. 50 — 55 пăта яхăн. Кунтан çӳлерех ниепле те çĕкленеймест. Тăватă ялпа вĕсен пĕтĕм çĕрĕ виçĕ пин гектар ытларах, халăх йышĕ икĕ пин патнелле çывхарать. Выльăх-чĕрлĕхĕ те çав çĕр çинчех кĕшĕлтетĕт.
Хĕсĕк! Мĕн тумалла? Çĕр резина мар, ăна тăсса сарма çук. Апла, тырпул тухăçне ӳстермелле, çав çĕртенех ытларах çимĕç илмелле.
Анчах халлĕхе асаттесен виçинчен иртеймен-ха. Мĕншĕн? «Маяк» колхозăн çĕрĕсем çав териех япăх-ши вара? Шангин агроном кашни пусăри тăпрана анализ туса пăхайман-ха, çапах ăна-кăна чухлать. Çавал тăрăхĕнчи çĕрсене кунтан аяккарахри ял çыннисем ĕмĕртенех ăмсанса пурăнаççĕ. Ку таврари тăпра чылай хурарах та çемçерех, улăх-çаранĕ те кунта ирĕкрех. Мĕн çитмест-ха апла?
Агроном сĕтел çине пусă çаврăнăш планĕсемпе тăпра карттисене саркаласа хурать. Вĕсене тахçан туса хатĕрленĕ — паллă мар, кашнин айнех вара Иван Демьянович Хадаров алă пуснă. Сарăхса-хытăркаса кайнăскерсем, вĕсем нимех те каласа кăтартаймаççĕ. Чĕмсĕр. Чăннипе вĕсене пурнăç тахçанах акăш-макăш тустара пĕтернĕ.
Çамрăк агроном каллех шухăша каять. Тĕлĕнмелле этем иккен çав Иван Демьянович Хадаров! 1953 çулта (ара, сентябрьти Пленум хыççăн) вăл пĕр хушă колхоза килсе ĕçленĕ. Вăхăт таппи, çĕнĕ пуçару! Пурте ялалла туртăнаççĕ, унăн мĕншĕн аякра тăрса юлмалла? Вăл хăйĕн тăван ялне агрономра ĕçлеме килет. Çакăншăн (яла куçса килнĕшĕн ара!) леш подъемнăй текеннине илме те тиркесе тăмасть. Паллах, арăмĕ Ăçтиçук-Таçук хĕтĕртнипе. Кун хыççăн виçĕ çул хушши колхозран уйăхне 1200-шер тенкĕ шалу илсе тăрать.
Иван Демьянович ытла йăрă çынах мар, анчах кирек мĕнле пуçарăва та вăл ялан хапăлласа кĕтсе илет. «Çĕнни!.. Калча!.. Коммунизм калчи!» — тесе çуйхашать вара вăл. Кун пек пысăк сăмахсемпе пули-пулми перкелешни вырăнсăр иккенне тăнчах манать.
Çапла, колхозран Иван Демьянович пысăк шалу илсе тăнă, анчах çав хушăра Çавалкас уй-хирĕнчи тырă тухăçĕ çур пăт та хутшăнман. Мĕн ку? Ĕç-и е куçкĕрет ултав?
Малалла çамрăк агроном çулсерен уй-хире мĕн чухлĕ тислĕк, мĕн чухлĕ минерал кăларнине тĕрĕслет. Цифрăсем нумай. Вĕсене çупă пуçлă Иван Трофимович хăйĕн типтерлĕ аллипе питĕ хитре шăрçаласа çырнă. Анчах вĕсем ытла та вĕтĕ. Тĕшши хăйпашка вĕсен, сулăмĕ çук. Кипек, кĕрпе кипекки. Сухалакан çĕрĕн кашни гектарĕ пуçне колхоз вăтам шутпа çулсерен икшер тонна тислĕк, утмăлшар килограмм минерал кăларать иккен. Чирлĕ çынна чей кашăкĕпе эмел панă пек... Чун усрамалăх.
«Çĕртен нумай илетпĕр, каялла тавăрса памастпăр, — институтра Чумайкин доцент тек-текех калакан сăмаха аса илет Микулай. — Хамăра тăрантаракан çĕре выçлă-тутлă усратпăр. Ĕнене çавăн пек усрасан, сĕт ан кĕт. Пирĕн çĕр сывă, хăватлă, çавăнпа вăл сиплĕ те вăйлă апат ыйтать. Парăр ăна çимĕç, çĕр хăй те сире çимĕç айнех тавĕ».
Çапла, Çавал тăрăхĕнчи çĕрсем япăх мар-ха, анчах питĕ çырма-çатраллă. Çырма тенинче ĕлĕк шыв юхнă. «Çатри» вара мĕскер? Эрози!..
Эпир уй-хирĕ питĕ чухăнланса тăкакан тислĕкпе минералсем те çурри ытла çурхи шывпа е çумăр шывĕпе юхса каяççĕ. Малтан — çывăхри çырмана, унтан — Çавалпа Атăла. Акă ăçта вăл инкек!
Кăмăлĕ пăлханнă агроном тӳсеймерĕ, сĕтел хушшинчен сиксе тăчĕ те пӳлĕм тăрăх каллĕ-маллĕ уткалама тытăнчĕ.
«Çĕр-аннемĕр кăкăрне ĕмсе ӳсетпĕр, çĕр-аннемĕр кăкăрне таптатпăр, — терĕ вăл хăй ăссĕн. — Пылчăк çăратпăр, тусан вĕçтеретпĕр. Лапăртатпăр, варалатпăр. Хăйне кура, эппин, Шĕшлĕ Çеменĕ те ахаль мар çĕткелешет. Тем пур-ха унăн тӳрккес сăмахĕнче. Ара, малашне те капла йăх-ях ĕçлесен, пирĕн хыçăмăрта чăннипех хайхи тутăх тимĕр-тăмăр кăна выртса юлĕ. Çук, этем çĕр çинче апла мар, урăхла пурăнма тивĕç».
Мĕнле пурăнма тивĕçлине Микулай, шухăшра та пулин, каллех хăй куçĕпе курма тăрăшрĕ. Самантлăха вăл хăйне урăх çын вырăнне тăратрĕ.
Акă Шангин агроном колзоз хирĕпе пырать. Таçтан инçетрен «Сольвейг юрри» илтĕнет. Микулай малтан малалла утнă май, куç умĕнчех тулă калчи чăшăлтатса ӳсет. Шултра пучахлă ыраш шăркана ларать. Татах малалла утать агроном — кукуруза пусси вăрман пек ӳссе çитĕннĕ. Кашлать, кашлать кашлать... Пăрçа, хуратул, вир калчисем ашкăраççĕ. Çутçанталăк чăнласах ваттисен сăмахне тӳрре кăларма шут тытнă тейĕн: ырă куç пăхать — чечек çурăлать, усал куç пăхать — курăк та типсе хăрать. Талккăшĕпе çапла: мĕн чухлĕ сулмаклăрах утать агроном, çĕрĕн сăнĕ-пичĕ те çавăн чухлĕ вăйлăрах ешерет, илемлĕрех чечекленет. Йĕри-тавра хĕвел. Хушăран ăшă çумăр, çĕршĕн сиплĕ çумăр, чашкăртса иртет. Тӳпене телей хапхи пек асамат кĕперĕ çĕкленет.
Каччăсемпе хĕрсем вăрманалла утаççĕ. Вĕсем карти-карти кайăк хур евĕр карталаннă. Хĕрĕсем — маларах, каччисем — каярах. Хĕрупраçăн халь çум çумлас шухăш çук. Çумкурăксене тĕнчери чи хăватлă препаратпа — гербицидпа е самазинпа — тахçанах, яланлăхах пĕтернĕ. Çамрăксем паян ешĕл вăрманта колхоз хорĕн репетицине ирттереççĕ. Кĕçех районти Юрă уявĕ пулмалла. Унтан — республикăри уяв, унтан — çĕршыври, унтан — пĕтĕм çĕр чăмăрĕ çинчи Юрă уявĕ. Мĕнпур тĕнчери пĕрлешӳллĕ хора чăваш çамрăкĕсем те хутшăнаççĕ. Ытти халăхсен юррисем хушшинче чăвашсен «Куккук» юрри илтĕнсе каять... «Авăтать куккук, янăрать вăрман: ку-ку, ку-ку!..»
Этем ывăлĕ-хĕрĕ куççуль мĕн иккенне манать. Пулсассăн та, хурлăх куççулĕ мар, савăнăç куççулĕ кăна пулать.
Шухăшсем
Did you know that your website ch...
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...
What if your website chuvash...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...